Wpływ nowoczesnej infrastruktury technicznej na rozwiązania planu warszawskich domów dochodowych pod koniec XIX wieku oraz po roku 1900

Kilanowski, Piotr

Artykuł - szczegóły

Tytuł artykułu

Wpływ nowoczesnej infrastruktury technicznej na rozwiązania planu warszawskich domów dochodowych pod koniec XIX wieku oraz po roku 1900

Autorzy

Kilanowski Piotr

Treść / Zawartość

Pełne teksty:

Pobierz

Identyfikatory

Warianty tytułu

The Impact of Modern Technical Infrastructure on Solutions Applied to the Floor Plans of Warsaw’s Commercial Housing Properties from the End of the 19th Century and After the Year 1900

Języki publikacji

Abstrakty

Rozwiązania funkcjonalno-przestrzenne warszawskich śródmiejskich kamienic czynszowych zasadniczo utrwaliły się w drugiej połowie XIX wieku. We wspomnianym okresie upowszechnił się bowiem charakterystyczny dla Warszawy model domu dochodowego o wystawnej fasadzie ulicznej oraz wewnętrznym podwórzu otoczonym oficynami. Na kondygnacji mieszkalnej typowej jednopodwórzowej kamienicy zazwyczaj projektowano 4 mieszkania, w tym 2 większe obejmujące część frontową oraz 2 mniejsze w tylnej części posesji. W poszczególnych przypadkach układ funkcjonalno-przestrzenny oraz liczba mieszkań mogły ulec redukcji bądź rozbudowie zależnie od lokalizacji, głębokości oraz szerokości posesji. Pomimo że generalne zasady rozplanowania domów dochodowych nie uległy znaczniejszym przekształceniom przed wybuchem pierwszej wojny światowej, na przełomie XIX i XX wieku zaobserwować można pozornie niewielkie, wszelako istotne zmiany pod względem rozwiązań szczegółowych. Wspomniane zmiany w zdecydowanej większości wiązały się z coraz szerszym wykorzystywaniem w kamienicach nowoczesnej infrastruktury technicznej, takiej jak m.in. wodociąg i kanalizacja, ogrzewanie centralne, oświetlenie elektryczne, windy czy mniej standardowe, wszelako niewątpliwie nowatorskie instalacje, takie jak wentylacja elektryczna czy odkurzanie centralne. Rosnące zastosowanie nowoczesnej infrastruktury technicznej przekładało się z kolei na znaczące podniesienie warunków bytowych, jak również szeroko rozumianego standardu oraz komfortu eksploatacyjnego warszawskich domów czynszowych około 1900 roku. Wpływ nowoczesnych instalacji technicznych i sanitarnych na rozwiązania planistyczne przed 1914 rokiem dotyczył m.in. sposobu funkcjonowania oraz wykończenia wewnętrznych podwórzy, lokalizacji, rangi oraz wielkości pomieszczeń sanitarnych w obrębie mieszkań i podwórzy, zakresu wykorzystania oraz wielkości szybów wentylacyjno-doświetlających w obrębie kamienicy, zmian w narysie planu oraz ukształtowaniu klatek schodowych, a także upowszechnienia się typowych planów kondygnacji w połączeniu z zanikiem odmiennych rozwiązań planistycznych dla wyższych pięter. Wspomniane zmiany w rozwiązaniach planu poszczególnych domów odzwierciedlały zarazem rosnące znaczenie właściwego doświetlenia oraz wentylacji, a także szeroko rozumianych kwestii higienicznych i zdrowotnych w warszawskich kamienicach okresu secesji (1903 –1908) oraz wczesnego modernizmu (1909 –1914). Pomimo formalnego podobieństwa w rozplanowaniu, wykorzystanie nowoczesnej infrastruktury technicznej uznać zatem należy za jeden z kluczowych elementów różnicujących kamienice warszawskie wznoszone w drugiej połowie XIX wieku od tych budowanych na początku kolejnego stulecia oraz w latach poprzedzających wybuch pierwszej wojny światowej.

The functional–spatial solutions of Warsaw’s downtown tenement houses achieved significant consolidation in the second half of the 19th century. It was during this period that the model characteristic of Warsaw’s commercial housing properties, with their opulent street side façades and interior courtyards surrounded by annex buildings, became widespread. Four apartments were the usual solution for a residential level of a typical single–courtyard tenement house, two larger ones in the front section of the property and two smaller ones in the back. In special cases, the functional–spatial layout as well as the number of apartments could be reduced or expanded depending on the site, its depths and width. In spite of the fact that the overall principles for planning commercial housing properties underwent no significant modifications prior to the outbreak of World War I, certain seemingly minor albeit significant changes involving specific solutions can be observed at the turn of the 19th and 20th centuries. In their bulk, these changes were linked with the increasing use in tenement houses of modern technical infrastructure such as water and sewage plumbing, central heating, electrical lighting, and elevators as well as less standard, but most certainly novel systems such as electrically powered forced air ventilation or central vacuum systems. In its turn, the growing application of modern technical infrastructure translated into significant improvement in living conditions as well as the broadly understood standards and comfort of Warsaw’s tenement houses of around 1900. The impact of modern technical and sanitary infrastructure on pre–1914 planning solutions touched such aspects as the manner of functioning and finish of the interior courtyards, the location, stature, and size of sanitary facilities within the apartments and courtyards, the scope of utilization and size of ventilation– lighting shafts within the tenement houses, changes in the plan outline and shaping of staircases, and the spread of typical floor plans in combination with the disappearance of different planning solutions for upper stories. The mentioned changes in plan solutions for individual buildings simultaneously reflected the growing importance of appropriate lighting and ventilation as well as widely understood questions of hygiene and health in Warsaw’s tenement houses of the Art Nouveau period (1903–1908) and early Modernism (1909–1914). In spite of formal similarities in planning, the utilization of modern technical infrastructure should be considered one of the key elements differentiating Warsaw’s tenement houses built in the second half of the 19th century from those erected at the beginning of the successive century and in the years preceding the outbreak of World War I.

Słowa kluczowe

infrastruktura techniczna instalacje sanitarne wodociąg kanalizacja ogrzewanie oświetlenie wentylacja windy rozplanowanie rzut plan rozwiązania planu rozwiązania planistyczne kamienica dom dochodowy domy czynszowe Warszawa Polska Rosja Cesarstwo Rosyjskie

Warsaw Poland tenement houses around 1900 commercial housing property technical infrastructure plumbing system floor plan functional–spatial layouts planning solutions

Wydawca

Politechnika Warszawska, Wydział Architektury

Czasopismo

Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce

Rocznik

2019

Tom

nr 2

Strony

78--129

Opis fizyczny

Bibliogr. 123 poz., rys.

Twórcy

autor

Kilanowski Piotr

Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

[1] Abramowicz Stanisław, Wady pieców oraz kuchen i sposoby zapobieżenia im, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 3, s. 51–52.
[2] Akta Nieruchomości, Akta Miasta Warszawy, Warszawa 1936–1944, zb. APW, nr zespołu 3.
[3] Akta Urzędu m. st. Warszawy: korespondencja, zlecenia, protokoły, podania, pozwolenia, notatki, szkice, spisy, zestawienia, plany, sprawozdania, fotografie, Warszawa 1945-1975, zb. Archiwum Urzędu m. st. Warszawy.
[4] Archiwum dokumentacji Zarządu Gospodarowania Nieruchomościami (ZGN) w Warszawie, Warszawa 1960–2019.
[5] Archiwum projektów Pracowni Architektoniczno-Konserwatorskiej „Proart A. Rostkowska” w Warszawie, Warszawa 1994–2019.
[6] B.Kr., Elektryczność w sypialni, „Wiadomości Budowlane”, 1913, nr 46, s. 726–728.
[7] Bąkowski Franciszek, Wrażenia technika sanitarnego z wycieczki do Austryi i Niemiec w roku 1906, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 41, s. 481– 483.
[8] Bank Wojciech, O piecach kaflowych, „Wiadomości Budowlane”, 1913, nr 45, s. 706–709, nr 46, s. 723–725.
[9] Biuro Odbudowy Stolicy: zarządzenia, sprawozdania, protokóły, szkice, opinie, programy, plany, referaty, wnioski, budżet, schematy, programy, preliminarze, spisy, zestawienia, Warszawa 1945–1951, zb. APW, nr zespołu 25.
[10] Bukowska Aleksandra, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Kopernika 15, Warszawa 1996, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[11] Centralne ogrzewanie miast, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 8, s. 152.
[12] Czopowski Henryk, Drzewiecki Piotr, Patschke Stanisław, Ogrzewanie centralne domów mieszkalnych, „Przegląd Techniczny”, 1905, nr 7, s. 83–85; nr 8, s. 93–94; nr 11, s. 130; nr 13, s. 156; nr 18, s. 223.
[13] Czosnowski Bronisław, Dom przy ulicy Pięknej w Warszawie, „Architekt”, 1905, nr 8, s. 116–117, 122, 128.
[14] Dąbrowski Z., Czyste powietrze i nasady kominowe, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 44 s. 729–731.
[15] Dom dochodowy przy Aleji Jerozolimskiej 80, „Architekt”, 1906, nr 1, s. 15–19, tabl. III.
[16] Dom dochodowy w Warszawie, arch. L. Panczakiewicz, „Architekt”, 1905, nr 7, tabl. 38.
[17] Dom dochodowy w Warszawie, „Architekt”, 1903, nr 9, s. 94.
[18] Dom dochodowy w Warszawie, „Architekt”, 1905, nr 10, s. 151, 154, 158.
[19] Dom hr. Edwarda Raczyńskiego JRa przy ul. Mazowieckiej i hr. Berga w Warszawie, architekci Artur Goebel i Jan Heurich w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1912, nr 29, s. 391–393, tabl. IX.
[20] Dom Nr 19 przy ul. Krakowskie-Przedmieście w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1909, nr 5, s. 63–64, tabl. VII.
[21] Dom przy Al. Jerozolimskiej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1912, nr 45, s. 599, tabl. XV.
[22] Dom przy zbiegu ul. Nowojasnej i Boduena w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1912, nr. 45, s. 598, tabl. XIV.
[23] Dom przy zbiegu ul. Wielkiej i Koszykowej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1912, nr 50, tabl. XVI.
[24] Drobne udogodnienia w kamienicach, „Wiadomości Budowlane”, 1911, nr 4, s. 65–66.
[25] Domińczak Michał, Zaguła Artur, Typologia łódzkiej kamienicy, Łódź 2016.
[26] Drzewiecki Piotr, Niesłuszna opinja, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 6, s. 137–138.
[27] E.T., Opalanie nowoczesnych domów gazem, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 46, s. 759–761.
[28] Eile Henryk, Warszawa z drewnianej murowana, Warszawa 1936.
[29] Elektryczne oświetlenie w sypialni, „Wiadomości Budowlane”, 1911, nr 7, s. 139–140.
[30] Fijałkowski Jan, Dom dochodowy przy zbiegu ul. Wielkiej i Polnej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 13, s. 167–168, tabl. X.
[31] Flaum F., Porównanie kosztów światła elektrycznego i siły w wypadku własnej instalacyi i odbioru ze stacji centralnej, „Przegląd Techniczny”, 1895, nr 9, s. 205–208, nr 10, s. 227–230.
[32] Gajewski Marian, Urządzenia komunalne Warszawy – zarys historyczny, Warszawa 1979.
[33] Giżejewska Joanna, Misztal Małgorzata, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Koszykowa 70, Warszawa 2001, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[34] Goebel Artur, Heurich Jan, Dom hr. Edwarda Raczyńskiego (jun.) przy ul. Mazowieckiej w Warszawie, „Architekt”, 1911, nr 10, tabl. 29 (XII).
[35] Gmach Towarzystwa ubezpieczeń „Rossya” w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1901, nr 27, s. 257–258; nr 29, s. 283; nr 31, s. 298–300.
[36] Gmach Wydziału Hipotecznego Sądu Okręgowego w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1912, nr. 45, s. 594, tabl. XIII.
[37] Herbst Stanisław, Ulica Marszałkowska, wyd. III – poszerzone, Warszawa 1998.
[38] Holewiński Józef, Ustawy i przepisy budowlane obowiązujące w różnych miastach, „Przegląd Techniczny”, 1910, nr 3–4, s. 35 –36, 49–50.
[39] Hotel Bristol w Warszawie, „Architekt”, 1902, nr. 6, tabl. 34, 35, 37; nr 7, s. 84–87; nr 8, s. 91–94; nr 9, s. 100–103; nr 10, s. 128–131.
[40] J.M., Oświetlenie i przewietrzanie piwnic, „Wiadomości Budowlane”, 1913, nr 25, s. 390.
[41] J.M., Piec kaflowy opalany gazem, „Wiadomości Budowlane”, 1913, nr 25, s. 395.
[42] Janczewski Henryk, Warszawa. Geneza i rozwój inżynierii miejskiej, Warszawa 1971.
[43] K.L., O ogrzewaniu centralnem, „Wiadomości Budowlane”, 1913, nr 49, s. 773–774.
[44] K.R., Dom księgarni nakładowej „Gebethnerr i Wolff” w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 4, s. 45–47, nr 52, tabl. I–IV.
[45] K.R., Gmach firmy bankierskiej W. Landau w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 9, s. 113–118
[46] Kalnoj-Ziajkowska Ewa, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Kłopotowskiego 38, Warszawa 2005, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[47] Kalnoj-Ziajkowska Ewa, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Jagiellońska 27, Warszawa 2006, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[48] Kilanowski Piotr, Dokumenty Biura Odbudowy Stolicy jako podstawowe źródło wiedzy na temat architektury, konstrukcji i wyposażenia nie zachowanych kamienic warszawskich projektu Henryka Stifelmana i Stanisława Weissa oraz Wacława Heppena i Józefa Napoleona Czerwińskiego, „Ochrona Zabytków”, 2015, nr 1, s. 195–211.
[49] Kilanowski Piotr, Rozplanowanie kondygnacji mieszkalnych w śródmiejskich kamienicach warszawskich na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Architektura w mieście, architektura dla miasta – społeczne i kulturowe aspekty funkcjonowania architektury na ziemiach polskich 1815–1914 (red. M. Getka-Kenig, A. Łupienko), Warszawa 2017, s. 219–244.
[50] Kilanowski Piotr, Kamienica przy ul. Marszałkowskiej 81 w Warszawie, „Ochrona Zabytków”, 2017, nr 1, s. 49–75.
[51] Kilanowski Piotr, Windy z początku XX w. na przykładzie Wiednia, „Spotkania z Zabytkami”, 2018, nr 5–6, s. 66–69.
[52] Kilanowski Piotr, Charakterystyczne rozwiązania i motywy w architekturze kamienic warszawskich od około 1900 do 1914 r. na przykładzie twórczości Ludwika Panczakiewicza oraz spółek autorskich Wacław Heppen–Józef N. Czerwiński i Henryk Stifelman–Stanisław Weiss, dysertacja doktorska opracowana w Zakładzie Architektury Polskiej na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, mps., Warszawa 2018.
[53] Kilka prac arch. Cz. Domaniewskiego, „Przegląd Techniczny”, 1908, nr 7, s. 90–94, tabl. IV–VII.
[53] Kluczewicz Antoni, Dom dochodowy na rogu ul. Nowogrodzkiej i Wielkiej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1908, nr 29, s. 366–367.
[54] Komunikacya Telefonowa w Warszawie, Zbiór Walerego Przyborowskiego, zb. APW, nr zespołu 202, t. 30, s. 197–198.
[55] Koszta instalacji elektrycznych, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 49, s. 805–806; nr 50, s. 823–824; nr 51, s. 838–839.
[56] Kolekcja planów architektonicznych, Warszawa 1857–1967, zb. APW, nr zespołu 1311.
[57] Krassowski Czesław Witold, Problemy architektury Polskiej. Schematy planów budynków mieszkalnych (red. M. Brykowska), Warszawa 2007.
[58] Kujawa Halina (oprac.), Studium historyczne kwartałów zabudowy, t. 1–12, Miejskie Biuro Projektów „Warcent” 1982 –1984, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[59] Kunstetter Jan, Silnica gazowa Güldner’a, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 31, s. 415–416.
[60] L.P., Dwa domy dochodowe w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 47, s. 572–573, tabl. XXVI–XXVIII.
[61] L. i J., Dom dochodowy Towarzystwa Lekarskiego w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 41, s. 494–495, tabl. XXV.
[62] Łupienko Aleksander, Kamienice czynszowe Warszawy 1864–1914, Warszawa 2015.
[63] Miejskie Biuro Projektów w Warszawie, Warszawa 1945–1973, zb. APW, nr zespołu 1006.
[64] M., Hygjena klatki schodowej w lokalach biurowych, „Wiadomości Budowlane”, 1913, nr 29, s. 453.
[65] M., Posiedzenie z d. 6 lutego, „Przegląd Techniczny”, 1898, nr 8, s. 139-140.
[66] M., Posiedzenie z d. 6 grudnia r. b., „Przegląd Techniczny”, 1898, nr 50, s. 857–858.
[67] M.T., Dom dochodowy przy ul. Służewskiej w Warszawie, „Architekt”, 1903, nr 9, s. 94.
[68] Miejskie Biuro Projektów w Warszawie, Warszawa 1946–1973, zb. APW, nr zespołu 1006.
[69] Miłobędzki Adam, Warszawa około roku 1900: scena architektoniczna i jej aktorzy, [w:] Sztuka około 1900 w Europie Środkowej – materiały międzynarodowej konferencji zorganizowanej w dniach 20–24 października 1994 (red. P. Krakowski, J. Purchla), Kraków 1997, s. 87–90.
[70] Miśkowiec Joanna, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Okrzei 26, Warszawa 2003, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[71] Nagórski Juliusz, Dom dochodowy i reklamowy Jana Fruzińskiego, „Wiadomości Budowlane i Miejskie”, 1914, nr 29–31, s. 259–281.
[72] Najnowsze urządzenia klozetowe, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 49, s. 810.
[73] Nieprzyjemne wonie w miejscach ustępowych, „Wiadomości Budowlane”, 1913, nr 1, s. 10.
[74] Nowa kamienica w Warszawie, w Alejach Ujazdowskich..., „Architekt”, 1908, nr. 7, s. 42, tabl. IX.
[75] Odkurzanie mieszkań i sprzętów, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 7, s. 138–139; nr 9, s. 169–170; nr 10, s. 185–186; nr 12, s. 217–219.
[76] Ogrzewanie gazowe łącznie z centralnym ogrzewaniem, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 32, s. 533–535.
[77] Olszyński Marcin, Nowe wodociągi i kanalizacya Warszawy, Zbiór Walerego Przyborowskiego, zb. APW, nr zespołu 202, t. 28, s. 003–011.
[78] Ostrzeniewski Aleksander, Spostrzeżenia technika z pobytu w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1898, nr 51, s. 871–875.
[79] Otwarcie nowej stacyi telefonicznej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 47, s. 643.
[80] P.D., Ogrzewanie wodne szybkoobiegowe systemu „Brückner’a”, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 3, s. 21–24.
[81] P.T., Dom dochodowy przy ul. Służewskiej Nr 3 w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1905, nr 25, s. 303–304, nr 52, tabl. XIV–XVI.
[82] P.T., Dom dochodowy w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 137, „Przegląd Techniczny”, 1906, nr 11, s. 109–112, tabl. XVII–XIX.
[83] P.T., Dom dochodowy w Warszawie przy ul. Nowowiejskiej No 19, „Przegląd Techniczny”, 1906, nr 29, s. 347–348, tabl. XXXVIII–XXXIX.
[84] P.T., Dom dochodowy Warszawskich Teatrów rządowych, „Przegląd Techniczny”, 1906, nr 1, s. 1–3, tabl. I–VII.
[85] P.T., Dom firmy „Drzewiecki i Jeziorański w Warszawie”, „Przegląd Techniczny”, 1905, nr 3, s. 25–26, tabl. X–XI.
[86] P.T., Dom No. 3 przy ul. Nowosiennej w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1913, nr 44, s. 582–583, tabl. IX.
[87] P.T., Dwa domy dochodowe w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 25, s. 339–340, tabl. XXXVI–XXXVIII.
[88] P.T., Hotel „Savoy” w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1906, nr 19, s. 205–206, tabl. XXXV–XXXVII.
[89] P.T., Prace architektoniczne Franciszka Braumana, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 47, s. 635–636, tabl. LII–LV.
[90] P.T., Prace architektoniczne ś.p. Józefa Hussa, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 17, s. 227–228, tabl. XXII–XXVII.
[91] P.T., Projekty konkursowe domu Zarządu Zakładów Gazowych w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1904, nr 33, s. 437, tabl. XLV–LI.
[92] P.T., Telefony w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1905, nr 1, s. 3–13, tabl. I–VIII.
[93] P.T., Trzy domy dochodowe w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1905, nr 39, s. 465–466, tabl. XIX–XXIV.
[94] Panczakiewicz Ludwik, Dom przy ulicy Jerozolimskiej w Warszawie, „Architekt”, 1906, nr 4, s. 89–90, tabl. XIII.
[95] Pessel Włodzimierz Karol, Antropologia nieczystości. Studia z kultury sanitarnej Warszawy XIX i XX wieku, Warszawa 2010.
[96] Przyczynek do estetyki urządzeń elektrycznych w mieszkaniach, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 4, s. 106–107; nr 6, s. 120–121.
[97] Rabczewski Włodzimierz (red.), Wodociągi i kanalizacja m. st. Warszawy 1886–1936, Warszawa 1937.
[98] Radźwicka-Milczewska Anna, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Aleje Jerozolimskie 57, Warszawa 2008, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[99] Radźwicka-Milczewska Anna, Milczewski Michał, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Tamka 45A, Warszawa 2008, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[100] René Agnieszka, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Książęca 6 – Nowy Świat 2, Warszawa 2006, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[101] Roguska Jadwiga, Środowisko Architektoniczne Warszawy na przełomie XIX i XX w. (1890 –1914), „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1974, T:19, s. 219–230.
[102] Roguska Jadwiga, Wpływ przepisów na kształtowanie zabudowy Warszawy w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1980, z. 3–4, s. 275–298.
[103] Roguska Jadwiga, Warszawskie echa nowych koncepcji w planowaniu zabudowy czynszowej na początku XX wieku, [w:] Architektura dawna a współczesność (red. J. Zachwatowicz), Warszawa 1982, s. 85–101.
[104] Rosset Aleksander, Gmach Stowarzyszenia Techników w Warszawie, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 18, s. 233–239.
[105] Siwek Adam, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Koszykowa 49 A, Warszawa 2009, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[106] Skalski Andrzej, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Targowa 44, Warszawa 1977, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[107] Skalski Andrzej, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Targowa 46, Warszawa 1977, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[108] St.K., Podnośnice (windy), „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 4, s. 51–52.
[109] St.K., Centralne ogrzewanie wodne w połączeniu z trzonem kuchennym, „Przegląd Techniczny”, 1907, nr 13, s. 170–171.
[110] Stifelman Henryk, Weiss Stanisław, Dom dochodowy przy ul. Marszałkowskiej w Warszawie, „Architekt”, 1906, nr 1, s. 255–256, tabl. XLIX.
[111] Szuliński Jan, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Aleje Jerozolimskie 99, Warszawa 2005, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[112] Śleboda Tomasz, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa, Mokotowska 12, Warszawa 2009, zb. Archiwum Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
[113] W.T., Dom dochodowy W-go Gustawa Hr. Rawity-Ostrowskiego w Warszawie, ul. Mazowiecka 1–3, „Wiadomości Budowlane i Miejskie”, 1914, nr 10, s. 107–113.
[114] Wodociągi na Pradze, Zbiór Walerego Przyborowskiego, zb. APW, nr zespołu 202, t. 16, s. 105.
[115] Wodociągi Warszawskie, Zbiór Walerego Przyborowskiego, zb. APW, nr zespołu 202, t. 11, s. 104–111.
[116] Wydział pomiarów Zarządu Budowy Kanalizacji i Wodociągów [„Plany Lindleyów”], Warszawa 1883 –1910, zb. APW, nr zespołu 1001.
[117] Wynik V-go konkursu Delegacyj Architektonicznych, „Architekt”, 1902, nr 6, s. 60, 62, 64.
[118] X., Dom dochodowy W-go Kołobrzeg-Kolberga, „Wiadomości Budowlane i Miejskie”, 1914, nr 3, s. 41–42.
[119] Z., Nowości w dziedzinie oświetlenia elektrycznego, „Wiadomości Budowlane”, 1912, nr 4, s. 77.
[120] Z.K., Dom Granzowa, „Przegląd Techniczny”, 1895, nr 9, s. 209, tabl. XI.
[121] Zbiory fotografii i rysunków pomiarowych Zakładu Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1880–2019.
[122] Zborski Andrzej, Markiewicz Tomasz, Między Bagatelą a Zgodą..., wyd. 1, Warszawa 2010.
[123] Żelichowski Ryszard, Lindleyowie. Warszawskie boje o higienę, Warszawa 2002.

Typ dokumentu

Bibliografia

Identyfikator YADDA

bwmeta1.element.baztech-1d88cd87-0c01-4049-8a11-70cc72e22bcb