Od wsi do miasta. Sobótka jako przykład rozplanowania średniowiecznego założenia targowego na Śląsku

• Autorzy: Nowaczyk Wioletta

Identyfikatory

DOI

10.5277/arc190107

Warianty tytułu

EN

From village to town. Sobótka as an example of the medieval market town layout in Silesia

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Artykuł poświęcony jest rozplanowaniu jednej z wcześniejszych lokacji wiejskiej na Śląsku. Była to jedna ze wsi będących w uposażeniu klasztoru kanoników reguły św. Augustyna. Na odtworzenie jej planu pozwoliło prześledzenie dotychczasowych wyników badań historycznych, architektonicznych i archeologicznych. Istotna była analiza lokalizacji najstarszych zabudowań, dostępnych map i materiałów ilustracyjnych. Przedstawiony w pracy plan Sobótki odzwierciedla założenie z 1. ćwierci XIII w. Na jej układ miało wpływ również ukształtowanie terenu. Do wyznaczenia pierwotnych działek autorka wykorzystała ówczesne jednostki miary. W średniowieczu wieś ta miała kształt trapezu. Zastosowano w niej szczególny model parcelacji. Działki siedliskowe miały szerokość 1 sznura (47,1 m) i przypuszczalną długość 2 sznurów. Uzyskany schemat wskazuje na jednorazową akcję lokacyjną i pomaga w zrozumieniu kompozycji wsi tamtego okresu. Miejscowość ta należy do grupy założeń starszego typu z wydłużonym placem targowym. Uzyskanie przez Sobótkę praw miejskich w 1399 r. nie wpłynęło znacząco na zmianę jej zarysu i kierunku rozwoju.

EN

The article deals with the layout of one of the earlier village locations in Silesia. Sobótka was a settlement in endowment of the monastery of the Order of St Augustine. Examination of current results of historical, architectural and archaeological research enables reconstruction of its layout. Analysis of locations of the oldest buildings, available maps and illustrative materials is one of the crucial methods. A plan of Sobótka presented in the work reflects its arrangement in the 1st quarter of the 13th century. Landscape was one of the factors which influenced its layout.To determine the original plots, the author used old units of measurement. In the Middle Ages, the village had the shape of a trapezoid. A special parcelling model was applied there. Settlement plots were a cord (rope) (47.1 m) wide and 2 cords long. The obtained scheme indicates a single location campaign and helps us to understand arrangements of settlements of that period. The village belongs to locations of an older type with an elongated market place. The town charter obtained by Sobótka in 1399 did not influence significantly its layout and development direction.

Słowa kluczowe

PL

Sobótka; rozplanowanie; średniowiecze; jednostki miar; parcelacja

EN

Sobótka; layout; Middle Ages; measure units; lotting out

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2019
• Tom: Nr 1 (57)
• Strony: 95--111
• Opis fizyczny: Bibliogr. 29 poz., il., tab.

Twórcy

autor

Nowaczyk Wioletta

• AKME Zdzisław Wiśniewski, Wrocław

Bibliografia

• [1] Bimler K., Die schlesischen massiven Wehrbauten, Bd. 1, Fürstentum Breslau. Kreise Breslau, Neumarkt, Namslau, Kommission Heydebrand­Verlag, Breslau 1940.
• [2] Kozaczewski T., Średniowieczny układ miejski w Sobótce, Prace Naukowe IHASiT PWr, Nr 2, Studia i Materiały, Nr 1, Wydawnictwo PWr, Wrocław 1972, 87–107.
• [3] Eysymontt R., Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Via Nova, Wrocław 2009.
• [4] Żerelik R., Dzieje Sobótki od średniowiecza do 1740 r.,[w:] W. Fabisiak, K. Popiński, J. Tyszkiewicz, R. Żerelik, Dzieje Sobótki, Muzeum Ślężańskie im. Stanisława Dunajewskiego, Sobótka 1999.
• [5] Sadebeck M., Góra Ślęża i jej okolice, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2008.
• [6] Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae, vol. 1, Annos 971–1204 comprehendens,wyd. K. Maleczyński, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1956.
• [7] Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 1: 971–1230, H. Appelt (Bearb.), Verlag Herman Böhlaus Nachf., Wien–Köln–Graz 1971.
• [8] Przyłęcki M., Zarys dziejów budowy miast i wsi. Wiadomości podstawowe, cz.1, Skrypty Akademii Rolniczej we Wrocławiu nr 489, Wydawnictwo AR, Wrocław 2004.
• [9] Hanke H., Chronik der Stadt Zobten am Berge. Für Schule und Haus, Selbstverlag der Stadtverwaltung, Zobten 1939.
• [10] Codex diplomaticus nec non epistolaris Silesiae, vol. 2, Annos 1205–1220 comprehendens,wyd. K. Maleczyński, A. Skowrońska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1959.
• [11] Chorowska M., Rozplanowanie średniowiecznego Poznania na tle miast śląskich, [w:] Z. Kurnatowska, T. Jurek (red.), Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Prace Komisji Historycznej, t. 62, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2005, 207–224.
• [12] Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 2: 1231–1250, W. Irgang (Bearb.), Verlag Herman Böhlaus Nachf., Wien–Köln–Graz 1977.
• [13] Smereka J., Kościół św. Jakuba w Sobótce, Oficyna Wydawnicza ATUT, Wrocław 2007.
• [14] Kozaczewski T., Kozaczewska­Golasz H., Portale trzynastowiecznej architektury na Śląsku, Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2009.
• [15] Limisiewicz A., Mruczek R., Ratownicze badania archeologiczno­architektoniczne na terenie dawnego folwarku przy alei św. Anny w Sobótce w 2000 roku, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 2001, t. 43, 373–384.
• [16] Pudełko J., Zagadnienie wielkości powierzchni średniowiecznych miast Śląska, Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, Rozprawy Komisji Historii Sztuki, Nr 5, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1967.
• [17] Eysymontt R., Rynek wrocławski – studium porównawcze, [w:] M. Smolak (red.), Wrocławski Rynek, Muzeum Historyczne we Wrocławiu, Wrocław 1999, 230–244.
• [18] Münch H., Początki średniowiecznego układu miejskiego w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1960, t.5, z. 3, 357–375.
• [19] Pudełko J., Niektóre zagadnienia rozplanowania miast średniowiecznych w świetle studiów nad układem Środy Śląskiej, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1962, t. 7, z. 1, 71–78.
• [20] Pudełko J., W sprawie Środy Śląskiej. Uwagi na marginesie pracy T. Kozaczewskiego, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1963, t. 8, z. 3–4, 263–271.
• [21] Chorowska M., Lasota C., Kamienica mieszczańska w Świdnicy. Karczma i mieszkanie w XIII–XVIII w., Oficyna Wydawnicza PWr, Wrocław 2013.
• [22] Stamm E., Staropolskie miary. Część I. Miary długości i powierzchni, Główny Urząd Miar, Warszawa 1938, http://rcin.org.pl/impan/Content/5171/WA35_16172_7114_Staropolskie­miary.pdf [accessed: 31.07.2013].
• [23] Chorowska M., Regularna sieć ulic. Powstanie i przemiany do początku XIV w., [w:] J. Piekalski, K. Wachowski(red.), Ulice średniowiecznego Wrocławia, Wratislavia Antiqua, t. 11. Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2010, 67–89.
• [24] Krasnowolski B., Rynek Główny w Krakowie – kompozycja i funkcja na tle regularnych układów urbanistycznych średniowiecznej Europy, Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, 2010, cz. 1, 53–74.
• [25] Pudełko J., Próba pomiarowej metody badania planów niektórych miast średniowiecznych w oparciu o zagadnienie działki, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1964, t. 9, z. 1, 3–27.
• [26] Kozaczewski T., Program budowy średniowiecznego miasta śląskiego, Prace Naukowe IHASiT Nr 4, Monografie Nr3, Wydawnictwo PWr, Wrocław 1972, 3–50.
• [27] Pudełko J., Rynki w planach miast Śląska, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1959, t. 4, z. 3–4, 235–263.
• [28] Chorowska M., Lasota C., Średniowieczne podcienia i przedproża na Śląsku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1999, t. 47, z. 1–2, 51–76.
• [29] Konczewska M., Konczewski P., Problematyka lokacji i zagospodarowania małych miast w średniowieczu na przykładzie Trzebnicy, „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 2007, t. 49, 287–296.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).