„Nowa” siedziba ziemiańska – gruntowna przebudowa czy budowa? Studia nad identyfikacją i datowaniem dworów i pałaców w Wielkopolsce

• Autorzy: Mikulski Daniel

Identyfikatory

DOI

10.17425/WK59MANORS

Warianty tytułu

EN

"New” seats of landed gentry – remodelling or a new construction? Studies on the identification and dating of manors and palaces in Greater Poland

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Rozpoznanie historii obiektu jest cennym w konserwatorstwie przedstawieniem kontinuum jego istnienia w czasie. Twierdzenie to silnie koresponduje z motywem siedziby ziemiańskiej. Stan wiedzy nad ruchem budowlanym większości wielkopolskich dworów i pałaców jest niewielki. Materiały i opracowania badawcze nie zawsze są ze sobą zgodne i operują różnymi datowaniami rzekomo „nowego” obiektu. Celem badań było opracowanie metody badawczej wspomagającej proces identyfikacji i datowania siedzib ziemiańskich. W centrum zainteresowania było określenie sposobu kształtowania zabudowy, który zdeterminował ostateczny wizerunek głównej bryły siedziby ziemiańskiej, co rozumie się jako gruntowną przebudowę, budowę nowego obiektu na miejscu poprzedniej siedziby lub wzniesienie siedziby na tzw. surowym korzeniu. Wiodącym materiałem źródłowym były pruskie księgi podatku budynkowego. Badania wykazały, że materiały te umożliwiają opracowanie historii obiektu na przestrzeni lat 1865–1939, zapewniając dokładne datowanie w zasadzie wszystkich przekształceń budynku. Do końca XIX wieku dominującą tendencją była budowa siedziby w nowej lokalizacji. Stare siedziby były wyburzane lub przeznaczane na cele folwarku. Po roku 1900 najczęściej podejmowano się gruntownej przebudowy, rzadziej wznoszenia siedziby na starszych fundamentach. Badania przeprowadzono na próbie 68 zróżnicowanych pod względem wielkości siedzib ziemiańskich zlokalizowanych na jednym obszarze w centralnej Wielkopolsce.

EN

Studying the history of an object means representing its continued existence in time, which is valuable from the conservation viewpoint. That statement is best reflected by the motif of landowners’ manors. The state of knowledge on building development of the majority of manors and palaces in Greater Poland is rather poor. Research materials and studies do not always correlate and use various dating for allegedly “new” objects. The goal of the research was working out a research method that would help the process of identification and dating of seats of landed gentry. The interest was focused on identifying the manner of shaping buildings, which determined the final appearance of the main body of a landowner’s manor understood as: remodelling, building a new object on the site of the former, or erecting the new building from scratch. The most important source material was provided by the Prussian building tax ledgers. The research has shown that those materials allow for studying the history of a building in the years 1865–1939, ensuring precise dating of almost all transformations of such a building. Until the end of the 19ᵗʰ century the tendency to build a family manor in a new location was predominant. Old residences were demolished or converted to serve the home farm needs. After 1900, the most frequent was remodelling, erecting a new residence on the old foundations was less popular. The research was carried out on 68 samples of landowners’ residences of varying sizes located in one area in central Greater Poland.

Słowa kluczowe

PL

siedziba ziemiańska; dwór; pałac; przebudowa; budowa; datowanie zabytków

EN

landowner’s residence; manor; palace; remodelling; construction; monument dating

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2019
• Tom: Nr 59
• Strony: 49--60
• Opis fizyczny: Bibliogr. 16 poz., fot., rys., wykr.

Twórcy

autor

Mikulski Daniel

• Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Bibliografia

• [1] Affelt W. J. Program funkcjonalno-użytkowy rewitalizacji zasobu dziedzictwa techniki wobec jego wartościowości i pamięci kulturowej. In: Szmygin B. (ed) Wartość funkcji w obiektach zabytkowych. Polski Komitet Narodowy ICOMOS, Muzeum Pałac w Wilanowie, Politechnika Lubelska, Warszawa, 2014.
• [2] Białkiewicz J. Stefan Cybichowski: jego twórczość na tle epoki. Praca doktorska, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej, 2015.
• [3] Jaroszewski T. Uwagi o modernizacji kilku siedzib wiejskich w Polsce na przełomie XIX i XX wieku. In: Baranowski J. (ed) Dwór polski w XIX wieku: zjawisko historyczne i kulturowe. Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Warszawa, 1992.
• [4] Karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa. Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Poznaniu.
• [5] Klause G. Roger Sławski 1871–1963: architekt. Wydawnictwo Miejskie, Poznań, 1999.
• [6] Kodym-Kozaczko G. Zabudowa gospodarcza jako symbol statusu ziemianina wielkopolskiego. In: Kajzer L. (ed) Dwór polski w XIX wieku: zjawisko historyczne i kulturowe. Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Kielce, 2008.
• [7] Księgi podatku budynkowego (‘Gebäudesteuerrolle’, ‘Gebäudebuch’) z zasobu Archiwum Państwowego w Poznaniu oraz Powiatowego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Środzie Wielkopolskiej.
• [8] Leśniakowska M. „Polski dwór”: wzorce architektoniczne, mit, symbol. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, 1992.
• [9] Libicki M., Libicki P. Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce. Dom Wydawniczy REBIS, Poznań, 2008.
• [10] Ostrowska-Kębłowska Z. Siedziby-muzea: ze studiów nad architekturą XIX w. w Wielkopolsce. In: Lisińska H. (ed) Sztuka XIX wieku w Polsce: naród – miasto. PWN, Warszawa, 1979.
• [11] Rejestr zabytków nieruchomych województwa wielkopolskiego (oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa), http://poznan.wuoz.gov.pl/rejestr- -zabytkow (access 02.11.2017).
• [12] Skarżyńska-Wawrykiewicz M., Wawrykiewicz L. Rola badań architektonicznych prowadzonych w zabytkach na przykładzie adaptacji przedzamcza w Lidzbarku Warmińskim. International Journal of Architectural Heritage 2011; 30: 7–42.
• [13] Skuratowicz J. Dwory i pałace w Wielkim Księstwie Poznańskim. Wydawnictwo „Eco”, Międzychód, 1992.
• [14] Sobkowicz K. Architekci wielkopolscy: biogramy, dzieła, stowarzyszenia, część pierwsza lata 1886–1939. Stowarzyszenie Architektów Polskich SARP Oddział w Poznaniu, Poznań, 1988.
• [15] Strzałko M. (oprac.), Skuratowicz J. (ed). Materiały do dziejów rezydencji w Polsce: województwo poznańskie. T. 1. Stowarzyszenie Historyków Sztuki, Instytut Sztuki PAN, Warszawa, 1991.
• [16] Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162 poz. 1568).

Uwagi

PL

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).