Materiały dotyczące wiejskiej architektury drewnianej zawarte w „Kwestionariuszu w sprawie budownictwa wiejskiego” Ministerstwa Sztuki i Kultury z 1918 roku, zachowane w zbiorach naukowych Zakładu Architektury Polskiej Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej

• Autorzy: Kunkel Robert

Warianty tytułu

EN

Materials on Rural Timber Architecture in Central and Southern Poland as Contained in the 1918 “Rural Building Construction Questionnaire” of the Ministry of Art and Culture and Preserved in the Scientific Collections of the Department of Polish Architecture of the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku odrodzone Państwo Polskie stanęło w obliczu ogromnych zniszczeń będących wynikiem kilku lat wojny toczonej na terenie kraju, gdy nie tylko same działania militarne, lecz przede wszystkim stosowana przez wycofujące się armie strategia „spalonej ziemi” zdewastowała zabudowę miast i wsi. Szczególnie ucierpiały wciąż przeważające ilościowo budynki drewniane. Podczas walk frontowych żołnierze traktowali drewniane domy czy kościoły jako bezpłatny i łatwo dostępny materiał opałowy lub budowlany do zabezpieczania okopów i fortyfikacji polowych. Także po zakończeniu działań bojowych oddziały, szczególnie armii rosyjskiej, wycofując się na wschód z części polskich ziem od stulecia okupowanych przez Rosję, po wyrabowaniu i wy- wiezieniu wszystkiego co dało się wywieźć, celowo paliły opuszczane miasta i wsie. Ich dawni mieszkańcy, którym udało się ocaleć i uniknąć przymusowej ewakuacji w głąb Rosji przystąpili do pospiesznej odbudowy, z konieczności mającej charakter pobieżny i prymitywny. By w miarę możności uniknąć bezplanowej i bezładnej zabudowy rząd odrodzonej Polski rozpoczął akcję publikowania rozwiązań budynków mieszkalnych i gospodarczych typowych dla miejscowego krajobrazu kulturowego. Podstawą do tych projektów miała być szeroka inwentaryzacja charakterystycznych rozwiązań w budownictwie zwanym popularnie „ludowym”, dziś częściej określanym jako „wernakularne”. Zatem w 1918 roku Sekcja Sztuk Plastycznych Ministerstwa Sztuki i Kultury, kierowana przez Jana Heuricha jr. opracowała ankietę nazwaną Kwestionariuszem w Sprawie Budownictwa Wiejskiego, którą wraz z formularzem do wypełnienia rozesłano w liczbie około 8500 egzemplarzy do wsi i osiedli w Polsce, adresując zwykle do miejscowych nauczycieli i proboszczów. Formularz zawierał pytania dotyczące charakterystyki wsi, stosowanych materiałów budowlanych, rozplanowania wsi, zagrody, typów chałup i budynków gospodarczych. Marginalnie pytano również o drewniane kościoły, dwory i kapliczki. Nie jest jasne ile z tych ankiet powróciło do Ministerstwa, jednak część z nich uzupełniona była amatorskimi planami, widokami i fotografiami. Po odparciu agresji Rosji Sowieckiej, w 1922 roku, cały ten materiał i zadanie kontynuowania akcji inwentaryzacyjnej Ministerstwo (wówczas już Departament Sztuki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego) przekazało do kierowanego przez profesora Oskara Sosnowskiego Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej, działającego przy Katedrze Architektury Polskiej na Wydziale Architektury PW. Znajdujące się do dziś w zbiorach Zakładu wypełnione formularze wraz z załącznikami, warte są szerszego upowszechnienia, bowiem mimo niewysokiego poziomu technicznego opisów zawierają jedyny często materiał dotyczący polskiego krajobrazu kulturowego małych wsi czy osiedli przed stuleciem, możliwy do wykorzystania w opracowaniach naukowych.

EN

Upon regaining independence in 1918, the reborn Polish state found itself faced with destruction on an enormous scale—the result of several years of hostilities on its lands involving not only military action, but primarily the “scorched earth” policies of retreating armies that devastated town and village buildings. Timber structures suffered the most. Soldiers considered wooden houses and churches as free and easily accessible fuel or building material for trenches and field fortifications on the frontline. Even after the end of fighting, combat units, especially those of the Russian army retreating to the east from parts of Poland occupied for a century, having robbed and sacked everything possible, deliberately burned down the vacated towns and villages. Their former residents, those who managed to survive and avoid forced evacuation deep into Russia, commenced hurried reconstruction that was, of necessity, superficial and crude. In an effort to prevent spontaneous and chaotic construction work as best it could, the government of the reestablished Poland launched a campaign of published solutions for residential and farm buildings typical of the local cultural landscape. These designs were to have been based on wide–ranging surveys of characteristic solutions applied in building construction—then popularly termed folk, referred to today as vernacular. Thus, in 1918, the Fine Arts Section of the Ministry of Art and Culture, as managed by architect Jan Heurich, Jr., developed a questionnaire entitled, the “Rural Building Construction Questionnaire.” It, together with a form to complete, was sent out in a quantity of approximately 8,500 copies to villages and settlements throughout Poland. This questionnaire was usually addressed to local schoolteachers or parish priests. The form included questions regarding the characteristics of the village, building materials used, village layout, farmsteads, and types of huts and farm buildings. As an aside, there were also questions regarding timber churches, manor houses, and roadside chapels. From among the questionnaires that were returned to the Ministry, some were supplemented by amateur plans, views, and photographs. Having repulsed the aggression of Soviet Russia in 1922, the whole of this material as well as the task of continuing the survey campaign was handed over by the Ministry (then already known as the Department of Art of the Ministry Religious Affairs and Public Education) to the Department of Polish Architecture, headed by Prof. Oskar Sosnowski, within the Faculty of Architecture of the Warsaw University of Technology. The work was continued with fully technically–correct documentation of vernacular timber structures. Still found in the collection of the Faculty Department, the completed forms and their attachments are worthy of wider dissemination. In spite of the low technical level of the descriptions of these 1918 forms, they are often the only available material covering the Polish cultural countryside of small villages and settlements from one hundred years ago that can be utilized in scientific studies.

Słowa kluczowe

PL

zabudowa wsi; wieś polska; urbanizacja

EN

villa development; polish countryside; urbanisation

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2020
• Tom: nr 3
• Strony: 68--97
• Opis fizyczny: Bibliogr. 4 poz., rys.

Twórcy

autor

Kunkel Robert

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

• [1] Kwestionariusz w sprawie budownictwa wiejskiego, Ministerstwo Sztuki i Kultury, Warszawa 1918.
• [2] Kunkel Robert, Albumy Inwentaryzacji Wsi Zakładu Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej. Dzieje i zawartość zbioru, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, 1981, z. 3– 4 s. 285–292.
• [3] Lewicki Jakub, Inwentaryzacja zabytków w okresie dwudziestolecia międzywojennego, „Ochrona Zabytków”, 1999, nr 4, s. 375–376.
• [4] Rozbicka Małgorzata, Małe formy architektury sakralnej na wschodnich kresach dawnej Rzeczypospolitej w badaniach, studiach i projektach (1900–1939). Na marginesie programu inwentaryzacji wsi Zakładu Architektury Polskiej WAPW, „Studia do dziejów architektury i urbanistyki w Polsce”, 2018, t. 1, s. 9–41.