Przyczynek do studiów nad funkcją zamków w średniowiecznych miastach górniczych Europy Środkowej

• Autorzy: Cembrzyński Paweł

Identyfikatory

DOI

10.5277/arc190104

Warianty tytułu

EN

The contribution to studies on functions of castles in medieval mining towns in Central Europe

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Ze średniowiecznymi miastami górniczymi w Europie Środkowej związane były zamki położone zarówno w ich obrębie, jak i poza murami. Celem artykułu jest wyjaśnienie, jakie były związki tych zamków z górnictwem i czym różniły się od zamków w miastach niezwiązanych z górnictwem. W artykule omówiono położenie, formę i funkcje wybranych zamków z ośrodków górniczych o różnej wielkości. Zamki położone w obrębie murów, jak w Kutnej Horze, Wieliczce czy Bochni, odgrywały rolę siedziby administracji, magazynów i zakładów rzemieślniczych. Podobnie funkcjonował zamek w Kremnicy oraz położony poza centrum zamek w Bańskiej Szczawnicy. Były to obiekty o zróżnicowanej strukturze przestrzennej dostosowanej także do działalności w ramach przedsiębiorstwa górniczego. Związki z górnictwem są trudniejsze do udowodnienia w przypadku zamków położonych w oddaleniu od miasta, przede wszystkim sugeruje je przestrzenna relacja ze złożami. Wydaje się, że takie zamki jak Edelštein w Zlatych Horach, zamki w pobliżu Bańskiej Szczawnicy, Rokitnica koło Złotoryi czy zamek Rabsztyn pod Olkuszem miały na celu ochronę i kontrolę obszarów górniczych. Wszystkie te obiekty pełniły ponadto liczne funkcje niezwiązane bezpośrednio z górnictwem.

EN

Medieval mining towns in Central Europe were related with castles, both inside and outside of them. The aim of this article is to explain the relation between those castles and mining and how they differed from castles in towns not associated with mining. The article discusses the location, form and functions of selected castles from mining centres of different sizes. Castles located within the walls of towns, such as in Kutná Hora, Wieliczka or Bochnia served as the seat of administration, warehouses and craftsmen’s workshops. The castle in Kremnica and the castle in Banská Štiavnica, located outside the centre, functioned in a similar way. They spatial function was diversified and adapted also to the activities of the mining company. The link with mining is more difficult to prove in the case of castles located at some distance from the town. First of all, it is suggested by the spatial relationship with deposits. It seems that castles such as Edelštein in Zlaté Hory, castles near Banská Štiavnica, Rokitno near Złotoryja or Rabsztyn Castle near Olkusz were intended to protect and control mining areas. Moreover, they probably had numerous functions not directly related to mining.

Słowa kluczowe

PL

miasto górnicze; zamek; średniowiecze

EN

mining town; castle; Middle Ages

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2019
• Tom: Nr 1 (57)
• Strony: 53--66
• Opis fizyczny: Bibliogr. 32 poz., il.

Twórcy

autor

Cembrzyński Paweł

• Ośrodek Historii Kultury Materialnej Średniowiecza i Czasów Nowożytnych, Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie/Centre for History of Medieval and Modern Material Culture, The Institute of Archaeology and Ethnology PAS, Warsaw

Bibliografia

• [1] Cembrzyński P., „Gold rush” or „considered investment”? Origins of mining towns in the medieval Central Europe, „Acta rerum naturalium” 2017, č. 21, 59–72.
• [2] Molenda D., Górnictwo kruszcowe na terenie złóż śląsko­krakowskich do poł. XVI w., Instytut Historii Kultury Materialnej PAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1963.
• [3] Piotrowicz J., Żupy krakowskie w pierwszych wiekach rozwoju od połowy XIII do początków XVI wieku, [w:] A. Jodłowski (red.), Dzieje żup krakowskich, Muzeum Żup Krakowskich, Wieliczka 1988, 103–158.
• [4] Steuer H., Burg und Bergbau – Herrschaft durch Wirtschaft, [w:] E. Beck (Hrsg.), Burgen im Breisgau. Aspekte von Burg und Herrschaft im überregionalen Vergleich, Thorbecke, Ostfildern 2012, 297–392.
• [5] Záruba F., Vlašský dvůr, „Castellologica Bohemica” 2008, č. 11, 233–286.
• [6] Bartoš M., Novák P., Posil A., Vaněčková J., Vaněk V., Velímský F., Žemlička J., Kutná Hora. Historický atlas měst České Republiky, Svazek č. 22, Praha 2002.
• [7] Kutná Hora, H. Štroblová, B. Altová (eds.), Nakladatelství Lidové nowiny, Praha 2000.
• [8] Velímský F., Počátky města Kutná Hora ve světle archeologického výzkumu areálu Vlašského dvora, [w:] R. Smolnik (Hrsg.), ArchaeoMontan 2012. Erkunden – Erfassen – Erforschen. Internationale Fachtagung Dippoldiswalde 18. Bis 20. Oktober 2012, Landesamt für Archäologie Sachsen, Dresden 2013, 249–256.
• [9] Jodłowski A., Początki osadnictwa na terenie Wieliczki, [w:] S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz (red.), Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Oficyna Cracovia, Kraków 1990, 39–59.
• [10] Piotrowicz J., Dzieje miasta Wieliczki w wiekach średnich, [w:] S. Gawęda, A. Jodłowski, J. Piotrowicz (red.), Wieliczka. Dzieje miasta (do roku 1980), Oficyna Cracovia, Kraków 1990, 61–124.
• [11] Kubik K., Dzieje rozbudowy zamku Żupnego w Wieliczce (XIII–XIX w.), „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” 1977, t. 6, 73–97.
• [12] Niewalda W., Sprawozdanie z badań architektonicznych na terenie zamku Żupnego w Wieliczce, „Badania Archeologiczne Prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce w roku 1971”, 49–56.
• [13] Pajdak I., Zamek żupny w Bochni (zarys dziejów), „Studia i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce” 1979, t. 8, 157–173.
• [14] Lamoš T., Vznik a počiatky banského a mincového mesta Kremnice 1328–1430, Stredoslovenské vydavateľstvo, Kremnica 1969.
• [15] Štefánik M., Mestské hrady v Banskej Štiavnici a Kremnici do konca stredoveku, [w:] D. Dvořáková et al., Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnost, VEDA, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied; Historický ústav SAV, Bratislava 2017, 187–202.
• [16] Albertová H., Termín ‘mestský hrad’ vo vybraných stredovekých mestách na území Slovenska, „Historický časopis” 2012, č. 60(3), 485–500.
• [17] Labuda J., Glanzenberg v Banskej Štiavnici. Archeolgický výskum zaniknutej lokality, Slovenské Banské Múzeum, Banská Štiavnica 2016.
• [18] Labuda J., Mestský hrad v Banskej Štiavnici a jeho vzťah k mestu, „Archaeologia Historica” 1997, vol. 22/97, 191–198.
• [19] Molenda D., Dzieje Olkusza do 1795 r., [w:] F. Kiryk, R. Kołodziejczyk, Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 1, PWN, Kraków 1978, 147–340.
• [20] Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce, Arkady, Warszawa 2001.
• [21] Badania 1979, Stary Olkusz, „Informator Archeologiczny” 1980, 187–188.
• [22] Kouřil P., Prix D., Wihoda M., Středověké fortifikaca a „Jesenická stezka” v údolí Čarne Opavy, „Archaeologia Historica” 1998, vol. 23/98, 111–131.
• [23] Łesiuk M., Stolarczyk T., Zamek Henryka I Brodatego w Rokitnicy (Stanowisko 2, powiat złotoryjski) w świetle archiwaliów i prac archeologicznych z 2011 r., „Śląskie Sprawozdania Archeologiczne” 2012, t. 54, 223–242.
• [24] Štefánik M., Gelnica, [w:] D. Dvořáková et al., Stredoveké hrady na Slovensku. Život, kultúra, spoločnost, VEDA, Vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied; Historický ústav SAV, Bratislava 2017, 295–296.
• [25] Labuda J., Hrady Štiavnických vrchov – ich funkcja a vzájomné interakcje, „Archaeologia Historica” 2002, vol. 27/02, 269–278.
• [26] Skladaný M., Banská Bystrica, [w:] M. Štefánik, J. Lukačka et al., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Historický ústav SAV, Bratislava 2010, 29–51.
• [27] Fillová Ľ., Mácelová M., Šimkovic M., Opevnenie zestského hradu Banskej Bystrici v 15. a na začiatku 16. storočia, „Archaeologia Historica” 2002, vol. 27/02, 355–370.
• [28] Štefánik M., Pukanec, [w:] M. Štefánik, J. Lukačka et al., Lexikon stredovekých miest na Slovensku, Historický ústav SAV, Bratislava 2010, 361–370.
• [29] Tepper T., Schloss Freudenstein, [w:] Y. Hoffman, U. Richter (Hrsg.), Denkmale in Sachsen, Stadt Freiberg, Beiträge Band I, Werbung & Verlag Freiberg, Freiberg 2002, 260–271.
• [30] Jedynak Z., Lokalizacja średniowiecznego zamku bytomskiego w świetle źródeł archiwalnych i badań archeologicznych, [w:] Bytom i jego dziedzictwo w 750­lecie nadania praw miejskich. Materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej w Bytomiu w dniach 18–19 listopada 2004 r., Urząd Miejski w Bytomiu, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach, Bytom–Katowice 2004, 77–90.
• [31] Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach,t. 2: Księstwo jaworskie, Instytut Archeologii UWr, Wrocław 2009.
• [32] Pierzak J., Zamek biskupów krakowskich w Sławkowie, Muzeum Górnośląskie w Bytomiu, Bytom 2002.

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2019).