„Zrodzone z duszy ludu”. Ochrona sakralnej architektury drewnianej na międzywojennym Górnym Śląsku a polsko-niemiecki spór o narodowy charakter regionu

• Autorzy: Gorzelik Jerzy

Identyfikatory

DOI

10.48234/WK62SILESIA

Warianty tytułu

EN

„Born of the Soul of a People:” Protection of religious wooden architecture in the interwar Upper Silesia and the Polish-German dispute over the national character of the region

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Ochronę pomników drewnianej architektury sakralnej uznano za jedno z najpoważniejszych wyzwań, przed jakimi stanęli konserwatorzy zabytków Prowincji Śląskiej, działający od schyłku XIX w. Wypracowana przez nich strategia postępowania doczekała się weryfikacji po Wielkiej Wojnie na podzielonym polsko-niemiecką granicą Górnym Śląsku, gdy drewniany kościół wykorzystywano jako dowód na polski lub niemiecki charakter kultury regionu. Metody ochrony zabytków stosowane przez polskich i niemieckich konserwatorów były nieco inne. W Prowincji Górnośląskiej dopuszczano daleko idące przekształcenia przestrzeni i bryły obiektów, by zachować ich funkcję i lokalny pejzaż. Podobnie jak przed I wojną światową dokonywano też translokacji. W województwie śląskim, gdzie prawna i finansowa sytuacja służb konserwatorskich była korzystniejsza, egzekwowano obowiązek opieki nad zabytkami, wspierając parafie dotacjami. Planowano też organizację skansenu w Katowicach, przenosząc do miejskiego parku drewniany kościół z Syryni. Inny obiekt trafił z Knurowa do Chorzowa. W ten sposób dwa największe miasta polskiej części regionu doczekały się obiektów, które miały stanowić świadectwo jego odwiecznej polskości.

EN

Among challenges faced by conservators of the Silesian Province, who operated since the late nineteenth century, protection of monuments of wooden religious architecture was recognized as one of the most important. The strategy, they had elaborated, was verified after the Great War in Upper Silesia divided by the German-Polish border, as the wooden church was used as evidence for Polish or Germanic character of the region’s culture. The methods of monument protection implemented by Polish and German conservators were to some extent different. In the Upper Silesian Province far-reaching transformations of the space and shape of objects were allowed to preserve their original function and a local landscape. As before the First World War, monuments were also translocated. In the Silesian Voivodship, where the legal and financial situation of conservation services was more favorable, parishes were obliged to take care of churches and supported in their efforts with subsidies. There was also a plan to arrange an open-air museum in Katowice, where a wooden church from Syrynia was moved to the city park. Another monument was transferred from Knurów to Chorzów. In this way, the two largest cities of the Polish part of the region obtained objects that were to testify to its eternal Polishness.

Słowa kluczowe

PL

drewniane kościoły; Górny Śląsk; dziedzictwo kulturowe; translokacja

EN

wooden church; Upper Silesia; cultural; heritage; translocations

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2020
• Tom: Nr 62
• Strony: 28--41
• Opis fizyczny: Bibliogr. 41 poz., rys.

Twórcy

autor

Gorzelik Jerzy

• Instytut Nauk o Sztuce Uniwersytetu Śląskiego

Bibliografia

• Archiwalia / Archive materials
• 1. Pismo księdza Władysława Roboty do kurii z 14.07.1932, Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Akta lokalne, Parafia Matki Boskiej Szkaplerznej w Gierałtowicach, sygn. 642, k. 191.
• 2. Pismo okręgowego konserwatora do proboszcza Władysława Roboty z 09.02.1932, Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Akta lokalne, Parafia Matki Boskiej Szkaplerznej w Gierałtowicach, sygn. 642, k. 190.
• 3. Pismo okręgowego konserwatora do wikariusza generalnego z 26.11.1928, Archiwum Archidiecezji Katowickiej, Akta rzeczowe, sygn. 719, k. 36.
• Teksty źródłowe / Source texts
• 4. Alois Riegl, Georg Dehio i kult zabytków, przekł. i wstęp Ryszard Kasperkiewicz, Warszawa 2012.
• 5. Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Niederschlesien über die Tätigkeit vom 1 Januar 1919 bis 31 Dezember 1924, Breslau 1925.
• 6. Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar 1900 bis 31. Dezember 1902 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1903.
• 7. Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar 1905 bis 31. Dezember 1906 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1907.
• 8. Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar 1907 bis 31. Dezember 1908 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1909.
• 9. Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar 1911 bis 31. Dezember 1912 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1913.
• 10. Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar 1913 bis 31. Dezember 1914 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1915.
• 11. Bericht des Provinzial-Konservators der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien über die Tätigkeit vom 1. Januar 1915 bis 31. Dezember 1916 und vom 1. Januar 1917 bis 31. Dezember 1918 erstattet an die Provinzial-Kommission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler Schlesiens, Breslau 1919.
• 12. Deutsche Kulturdenkmäler in Oberschlesien. Jahrbuch der oberschlesischen Denkmalpflege nebst dem Bericht des Provinzialkonservators, red. Alfred Hadelt, Breslau 1934.
• 13. Nachrichten über die Provinzial-Commission zur Erhaltung und Erforschung der Denkmäler der Provinz Schlesien und über die Thätigkeit des Provinzial-Conservators in den Jahren 1891 bis 31. März 1896, Breslau 1896.
• 14. II Ogólnopolski Zjazd Konserwatorów w Warszawie w 1927 r. (Uchwały i rezultaty), „Ochrona Zabytków Sztuki” 1930–1931, t. 1–4, nr 2, s. 356–361.
• Opracowania / Secondary sources
• 15. Burgemeister Ludwig, Wiggert Ernst, Die Holzkirchen und Holztürme der preussischen Ostprovinzen, Berlin 1905.
• 16. Dienwiebel Hebert, Oberschlesische Schrotholzkirchen, Breslau 1938. Dobrowolski Tadeusz, Oddział Sztuki i Muzeum Śląskie w Katowicach. Zarys programu działania, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku” 1929, t. 1, s. 90–109.
• 17. Dobrowolski Tadeusz, Sztuka województwa śląskiego, Katowice 1933. Dobrowolski Tadeusz, Zabytki sztuki województwa śląskiego i ich znaczenie dla nauki. Referat wygłoszony na XV Zjeździe Rady Konserwatorów w Katowicach 10 października 1930, Cieszyn 1930.
• 18. Dobrzycki Jerzy, Kościoły drewniane na Górnym Śląsku, Kraków 1926. Gorzelik Jerzy, Drewniany kościół na Górnym Śląsku jako miejsce pamięci (do 1945 roku), „Studia Śląskie” 2017, t. 81, s. 49–64.
• 19. Grundmann Günther, Denkmalpflege in Polen, „Deutsche Kunst und Denkmalpflege” 1935, t. 37, s. 101–104.
• 20. Grundmann Günther, Deutsche Kunst im befreiten Schlesien, Breslau 1944.
• 21. Halfar Wolfgang, Die Oberschlesischen Schrotholzkirchen. Ein Beitrag zum Holzbau in Schlesien, München 1980.
• 22. Hd., Unsere Dorfkirchen, „Die Denkmalpflege” 1900, t. 2, z. 6, s. 41–42.
• 23. Heinevetter Franz, Die Schrotholzkirche Mariae Himmelfahrt auf dem Hauptfriedhof in Geliwitz, „Gleiwitzer Jahrbuch” 1927, s. 182–190.
• 24. Herold (Erzpriester), Transferierung der alten Schrotholzkirche in Zembowitz, „Heimatkalender des Kreises Rosenberg O/S” 1930, s. 43–44.
• 25. Ilkosz Jerzy, „Schlesischer Bund für Heimatschutz” i Wystawa Sztuki Cmentarnej, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 1997, t. 16, s. 173–182.
• 26. Königer Ernst, Kunst in Oberschlesien, Breslau 1938. Krause Walter, Westoberschlesische Schrotholzkirchen, „Der Oberschlesier” 1929, t. 11, z. 5, s. 299–312.
• 27. Londzin Józef, Kościoły drewniane na Śląsku Cieszyńskim, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk na Śląsku” 1929, t. 1, s. 19–35.
• 28. Lutsch Hans, Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Schlesien, cz. 4: Die Kunstdenkmäler des Reg.-Bezirks Oppeln, Breslau 1894.
• 29. Matuszczak Józef, Z dziejów architektury drewnianej na Śląsku („Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu” Sztuka, nr 5), Bytom 1971.
• 30. Mielke Robert, Die oberschlesische Dorfkirche ein Denkmal altgermanischer Baukunst, „Der Oberschlesier” 1929, t. 11, z. 5, s. 295–299.
• 31. Nadolski Przemysław, Przedwojenne pomniki Bytomia i jego dzielnic, [w:] Ze spiżu i granitu. Pomniki Bytomia, red. Przemysław Nadolski, Edward Wieczorek, Bytom 2012, s. 25–38.
• 32. Nowosielska-Sobel Joanna, Od ziemi rodzinnej ku ojczyźnie ideologicznej. Ruch ochrony stron ojczystych (Heimatschutz) ze szczególnym uwzględnieniem Śląska (1871–1933), Wrocław 2013.
• 33. Ochendowska-Grzelak Barbara, Hans Lutsch (1854– –1922). Architekt, konserwator zabytków, badacz architektury, Szczecin 2013.
• 34. Polak-Springer Peter, Kultura ludowa, rewanżyzm i tworzenie narodowo-regionalnych kultur wysokich na polsko- -niemieckim pograniczu w latach 1926–1953, [w:] Górnoślązacy. Wokół problemów regionu i jego mieszkańców w XIX i XX wieku, red. Sebastian Rosenbaum, Katowice–Gliwice 2014, s. 116–142.
• 35. Rygus Piotr, Muzeum na wolnym powietrzu w Katowicach (1929–1955). Idee, plany i realizacja, „Rocznik. Muzeum Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie” 2013, t. 1, s. 83–98.
• 36. Speitkamp Winfried, Die Verwaltung der Geschichte. Denkmalpflege und Staat in Deutschland 1871–1933, Göttingen 1996.
• 37. Strzygowski Josef, Die alstslawische Kunst, Augsburg 1929. Strzygowski Josef, Die Holzkirchen in der Umgebung von Bielitz-Biala, Posen 1927.
• 38. Tornow Paul, Grundregeln und Grundsätze beim Wiederherstellen von Baudenkmälern, „Die Denkmalpflege” 1900, t. 2, z. 15, s. 113–116.
• 39. Wiedermann Fritz, Sind die oberschlesischen Schrotholzkirchen Reste germanischen Kulturgutes?, „Volk und Rasse” 1933, t. 2, z. 8, s. 68–73.
• Źródła elektroniczne / Electronic sources
• 40. Grajewski Grzegorz, Między sztuką, nauką a polityką. Ochrona zabytków na Dolnym Śląsku wczasach III Rzeszy, Wrocław 2014, https://dbc.wroc.pl/Content/30240/ PDF/grajewski_miedzy_sztuka_PhD.pdf.
• Publikacje prasowe / Press publications
• 41. Opolczyk Jan, Na Śląsku Opolskim, „Powstaniec” 1937, t. 11, nr 9, s. 23.

Uwagi

Opracowanie rekordu ze środków MNiSW, umowa Nr 461252 w ramach programu "Społeczna odpowiedzialność nauki" - moduł: Popularyzacja nauki i promocja sportu (2020).