Long-term chronologies of pine (Pinus sylvestris L.) and fir (Abies alba Mill.) from the Małopolska region and their palaeoclimatic interpretation

• Autorzy: Szychowska-Krąpiec E.

Warianty tytułu

PL

Wielowiekowe chronologie sosny (Pinus sylvestris L.) i jodły (Abies alba Mill.) z regionu Małopolski oraz ich interpretacja paleoklimatyczna

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W pracy przedstawiono wyniki badań dotyczących dendrochronologii i denroklimatologii sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) i jodły pospolitej (Abies alba Mill.) z obszaru Małopolski. Wynikiem tych badań było zestawienie dwóch 900-letnich regionalnych standardów obejmujących następujące okresy czasu: 1109-2004 AD dla jodły i 1091-2006 AD dla sosny. Analizą objęto około 3000 prób drewna, które pochodziło z wykopalisk archeologicznych, obiektów architektonicznych, wyrobisk górniczych kopalni soli w Wieliczce i Bochni, a także z drzew rosnących. W trakcie prac nad konstrukcją standardów uzyskano datowania bezwzględne licznych obiektów. Datowania te wskazywały lub potwierdzały czas ich budowy, przebudowy czy napraw. Wśród tych obiektów były liczne zabytkowe kościoły z województwa małopolskiego i świętokrzyskiego. Dzięki przeprowadzonym badaniom uzyskano daty wznoszenia konstrukcji dachowych kościołów w Czerwonym Chotlu (1449 AD), Zborówku (1458 AD), Chrobrzu (1547 AD), Krzcięcicach (1538 AD), Strzelcach Wielkich (1784 AD), Grabiach (1736 AD), czy kościele kolegiackim w Wiślicy (1355 AD). Datowania dendrochronologiczne pozwoliły też określić daty przeprowadzania remontów konstrukcji dachowych w kościołach w Szańcu (1657 AD), Kossowie (1776 AD), Małogoszczy (1658 AD), Dobrowodzie (1762 AD), Nowym Korczynie (1776 AD), Jędrzejowie (1827 AD), Górce Kościelnickiej (1689 AD) i Wiślicy (1443 AD). Poza datowaniami obiektów architektonicznych zestawione standardy umożliwiły datowanie bezwzględne artefaktów pochodzących z wykopalisk archeologicznych, np. zabudowań drewnianych na Rynku w Krakowie, po zachodniej stronie Sukiennic. Pozostałości podwalin dawnych budynków o konstrukcjach szkieletowych czy fragmenty ruchomych stoisk, straganów, elementy studni i rur wodociągowych pochodzą z końca XIII i połowy XIV w. Jednymi z najstarszych badanych elementów drewnianych pochodzących z wykopalisk archeologicznych okazała się studnia zlokalizowana niedaleko Krakowa w Zakrzowcu, która została wykonana w latach 30-40. XIII w. Inne obiekty drewniane wydatowane dendrochronologicznie, a pochodzące z wykopalisk archeologicznych prowadzonych na Rynku w Bytomiu, Starym Mieście w Rybniku, czy na Starym Mieście w Wodzisławiu Śląskim są młodsze. Dzięki przeprowadzonym badaniom określono czas ich wznoszenia, przebudowy, a także rozbudowy. Stare kramy na Rynku w Bytomiu, a także nawierzchnia Rynku zostały wybudowane w końcu XIII w. Młodsze są konstrukcje budynków mieszkalnych na Rynku w Rybniku pochodzące z połowy XVI w. (1555 AD). W Wodzisławiu Śląskim zabudowa Starego Miasta i fragmenty drogi reprezentują szeroki przedział czasu: od 1658 r. aż do początków XIX w. (1816 AD). Wiele datowań dendrochronologicznych uzyskano dla drewna występującego w kopalniach soli w Bochni i Wieliczce. Te zabytkowe kopalnie powstałe w XIII w. na starych poziomach eksploatowanych w średniowieczu zawierają drewno z tamtych czasów, które zachowane jest w wyrobiskach górniczych jako elementy obudowy, bądź jako urządzenia i sprzęt górniczy. Przeprowadzone analizy dendrochronologiczne drewna z obu kopalń pozwalają nie tylko określić czas ścinania drzew, których drewno użyto do budowy obudów czy urządzeń, ale także określić czas ich przebudów czy napraw. Najstarsze drewno w obudowach górniczych stwierdzono w komorze Dusząca (1387, 1390, 1405, 1422 AD) i szybie Goryszowski (1485— 1495 AD) w kopalni soli w Wieliczce. Komora Dusząca jest przykładem wyrobiska, gdzie mamy drewno pochodzące z różnego czasu, świadczące o naprawach obudowy około 1422 roku, 1480, 1630, 1692, 1817 i 1905 r. W wielu przypadkach datowanie dendrochronologiczne drewna występującego w wyrobiskach jest zgodne z czasem ich powstawania, jak na przykład komory Stanetti w kopalni soli w Bochni (1824-1858 AD) czy podsadzka w koszu Rabsztyn (1721, 1728, 1738 i 1740 AD). Datowanie dendrochronologiczne uzyskały również zabytkowe narzędzia i urządzenia górnicze, np. kierat Ważyński w kopalni w Bochni (1673, 1702 AD). Przedstawione przykłady datowania materiału badawczego różnego pochodzenia świadczą o szerokich możliwościach zastosowania nowo utworzonych standardów w datowaniach różnych obiektów: począwszy od obiektów architektonicznych, poprzez wyrobiska górnicze, aż po artefakty występujące w wykopaliskach archeologicznych. Utworzone chronologie regionalne dla Małopolski wykazują wysoką zbieżność z chronologiami regionalnymi z obszarów sąsiednich. Małopolski standard jodłowy najwyższe podobieństwo wykazał z chronologią austriacką (t = 20.079) i niemiecką zestawioną dla Saksonii i Turyngii (t = 19.928), nieco niższe natomiast ze wzorcem przyrostowym z południa Niemiec (t = 18.568) i Czech (t = 17.348). Niższe wartości podobieństwa uzyskała Małopolska chronologia sosnowa, t około 12, ze standardem kujawsko-pomorskim i środkowoniemieckim, t= 10.789. Z pozostałymi porównywanymi standardami chronologia małopolska uzyskała niższe wartości t w granicach 6: standardy północnopolski, warmińsko-mazurski, suwalski, gotlandzki. Chronologie małopolskie są nie tylko precyzyjnym narzędziem datującym, ale także naturalnym archiwum klimatycznym mającym zastosowanie w rekonstrukcji klimatu w przeszłości. Ekstremalne zdarzenia pogodowe, takie jak: mroźne, długotrwałe zimy, gorące i suche lata, późne przymrozki czy powodzie identyfikowane są jako lata wskaźnikowe. W czasie ostatnich 900 lat w chronologii jodłowej wyróżniono 120 lat wskaźnikowych pozytywnych i negatywnych, z przewagą lat negatywnych. Najwięcej lat wskaźnikowych wystąpiło w XIII w. (21). Znacznie mniej zidentyfikowano lat wskaźnikowych w chronologii sosnowej, tylko 57; aż 12 z nich wystąpiło w XVI w. W relacjach przyrost roczny — klimat funkcja odpowiedzi wykazała zdecydowany wpływ temperatury miesięcy zimowych, w przypadku jodły całego okresu zimowego: od grudnia do marca, natomiast u sosny najważniejszą rolę odgrywa koniec okresu zimy (luty, marzec). Opady u obu gatunków miały mniejsze znaczenie W ostatnich dziesięcioleciach w przyrostach rocznych jodeł i sosen obserwuje się redukcje szerokości ich przyrostów. Są one wywołane w głównej mierze wpływami zanieczyszczeń przemysłowych powietrza. Zanieczyszczenia te powodują zmiany w zależnościach przyrost roczny — klimat. U sosny wpływ na szerokość słojów obok temperatury lutego i marca ma również temperatura grudnia. Natomiast u jodły obok temperatur miesięcy zimowych (XII—III) dodatkowo pojawia się wpływ temperatury lipca i sierpnia. W przypadku opadów w okresie wzmożonego oddziaływania zanieczyszczeń przemysłowych nie obserwuje się ich znaczącego wpływu i nie odgrywają one większej roli. Zależność przyrostu rocznego od średnich miesięcznych temperatur 4 miesięcy zimowych (XII, I, II, III) u jodły i dwóch (II, III) u sosny została wykorzystana do rekonstrukcji tych temperatur w ostatnich 9001atach w Małopolsce. Obie nowo zestawione chronologie małopolskie zostały wykorzystane jako predyktor. Na ich podstawie wyznaczono okresy występowania niskich temperatur w całym okresie zimy (chronologia jodłowa) i pod koniec okresu zimowego (chronologia sosnowa). Niskie temperatury w całym okresie zimowym wystąpiły w latach: 1200-1320, 1350-1450, 1490-1530, 1560-1595, 1630-1780, 1820-1920, natomiast chłodne okresy końca zim (II—III) zidentyfikowano w latach: 1140-1190, 1220-1320, 1365-1405, 1570-1780, 1830-1920 i 1959-1990. Niektóre z wymienionych okresów chłodnych korelują się z okresami mniejszej aktywności Słońca. Minimum Wolfa zaznaczające się na przełomie XIII i XIV w. (1280-1350) powiązać można z zaznaczającym się epizodem chłodnych miesięcy zimowych XII—III u jodły i II—III u sosny w 1280-1320 w długotrwałym, ponad stuletnim okresie ochłodzenia 1200-1320. Chłodny okres zaznaczający się na przełomie XV i XVI w. (1490-1530) skorelować można z minimum Sporera (1460-1550), a 150-letni okres chłodnych zim w XVII i XVIII w. (1630-1780) z minimum Maundera (1645-1715). Przeprowadzone rekonstrukcje temperatur zimowych w Małopolsce i wyznaczone na ich podstawie fazy cieplejszych i chłodniejszych zim znajdują odzwierciedlenie w schemacie długookresowych zmian klimatycznych: Średniowiecznym Okresie Ciepła, Małej Epoce Lodowej i Współczesnym Okresie Ocieplenia. Okresy występowania wyższych temperatur (XII- III) w 1130-1200 w przypadku jodły i (II—III) w 1100-1140 w przypadku sosny można powiązać z końcową fazą Średniowiecznego Okresu Ciepła. Natomiast długotrwały okres występowania niekorzystnych temperatur zim rozpoczynający się około 1560/1570 r. interpretować można jako początek Małej Epoki Lodowej, której zakończenie na obszarze Małopolski przypada na lata 20. XX w. Ostatni z wyróżnionych długookresowych zmian klimatu, Współczesny Okres Ocieplenia; zaznacza się w przeprowadzonych rekonstrukcjach w trzeciej dekadzie ubiegłego wieku. Wyniki analiz dendrochronologicznych drewna sosnowego i jodłowego z Małopolski i opracowanie 900-letnich standardów regionalnych w znaczący sposób uzupełnia zestaw polskich standardów dendrochronologicznych. Zestawione chronologie dla Małopolski są drugimi w Polsce, tak długimi wzorcami przyrostowymi dla drewna tych gatunków (po chronologii północnopolskiej dla sosny autorstwa A. Zielskiego i południowopolskiej chronologii jodłowej opracowanej przez autorkę).

EN

The studies aiming at construction of long incremental patterns for two coniferous tree species, Pinus sylvestris and Abies alba, from the Małopolska region were initiated at the Dendrochronological Laboratory of the Faculty of Geology, Geophysics and Environmental Protection, AGH University of Science and Technology in Kraków in the mid-1990s. These studies, successfully finished, resulted in two regional chronologies: 916-year pattern for the pine (1091-2006 AD), and 896-year fir chronology, covering the period 1109-2004 AD. Both these chronologies, exhibiting high similarity to the regional chronologies from the adjacent areas, are being used for dating wood from archaeological sites, architectural objects or mining excavations. Except for the primary goal, i.e. absolute dating of wood samples, they were also used as the proxy data in the prediction of the temperatures December-March (fir) and February—March (pine) for the last 900 years. In this way, the distinguished periods of cooling and warming fit in the general pattern of the long-term climate changes: the Mediaeval Warm Period, the Little Ice Age, and the Recent Global Warming. Some of the cool phases are convergent with the Wolf, Sporer, and Maunder Minima of the solar activity (sunspot populations). Short-term, but drastic changes of the climatic factors are marked in the chronologies newly constructed as the positive or negative signature years. The response function analysis demonstrated the positive dependence of the annual increments of the pine on the temperatures of two winter months (February—March) and the fir on the temperatures of the entire winter peńod, from December till March.

Słowa kluczowe

PL

dendrochronologia; dendroklimatologia; sosna; rekonstrukcja; Małopolska; południowa Polska

EN

dendrochronology; dendroclimatology; reconstruction; pine; fir; Małopolska region; South Poland

• Wydawca: Polska Akademia Umiejętności
• Czasopismo: Folia Quaternaria
• Rocznik: 2010
• Tom: nr 79
• Strony: 1--124
• Opis fizyczny: Bibliogr. 176 poz., tab., wykr.

Twórcy

autor

Szychowska-Krąpiec E.

• Faculty of Geology, Geophysics and Environmental Protection, AGH University of Science and Technology, Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków, Poland

Bibliografia

• 1. AKKEMIK U., DAGDEVIRENT N. and ARAS A., 2005. A preliminary reconstruction (A.D. 1635-2000) of spring precipitation using oak tree rings in the western Black Sea region of Turkey. International Journal of Biometeorology 49: 297-302.
• 2. BADOWSKA B. and KIERYS A., 2007. Ocena stanu degradacji drzewostanów na podstawie analizy dendroekologicznej z okolic Lgoty (in Polish). Unpublished M.Sc. thesis, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Srodowiska AGH, Kraków: 73 ms. pp.
• 3. BAILLIE M. G. L., 1995. A slice through time. Dendrochronology and precision dating. Batsford Ltd., London: 176 pp.
• 4. BAILLIE M. G. L. and PILCHER J. R., 1973. A simple cross dating program for tree-ring research. Tree-Ring Bulletin 33: 7-14.
• 5. BARTHOLIN T., 1987. Dendrochronology in Sweden. Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Geologica-Geographica 145: 79-88.
• 6. BECKER B., 1982. Dendrochronologie and Palaookologie subfossiler Baumstamme aus Flussablagerungen. Mitteilungen der Kommision fur Quartarforschung 5: 1-121.
• 7. BECKER B. and GIERTZ-SIEBENLIST V., 1970. Eine uber 1100 jahrige mitteleuropaische Tannenchronologie. Flora 159: 310-346.
• 8. BEDNARZ Z., 1976. Wpływ klimatu na zmienność szerokości słojów rocznych limby (Pinus cembra L.) w Tatrach (in Polish). Acta Agraria et Silvestria, series Silvestria 16: 3-33.
• 9. BEDNARZ Z., 1987. The 225-year tree-ring chronology of the oak (Quercus robur L.) in the Niepołomice Forest near Kraków. Dendrochronologia 5: 59-68.
• 10. BEDNARZ Z., 1996. June-July temperature variation for the Babia Góra National Park, Southern Poland, for the period 1650-1910. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Geograficzne 102: 523-529.
• 11. BEDNARZ Z. and NIEDŹWIEDŹ T., 1997. Dendrochronologia świerka Picea abies (L.) Karst. z Parku Narodowego Wysokie Taury. Unpublished report, 30 ms. pp.
• 12. BILLAMBOZ A., 2002. Die dendrochronologische Heterokonnexion verschiedener Holzarten am Beispiel der metallzeitlichen Pfahlbausiedlungen Sudwestdeutschlands. Aussangen aus palaoklimatischer und - okologischer Sicht. In: A. BRAUNING (Ed.), Zum Stand der Anwendung der Dendrochronologie in der Geowissenschaften. Stuttgarter Geographische Studien 133: 13-32.
• 13. BIRRONG W., 1988. Statistische analyse des Zusammenhangs ausgewahlter klimatologischer und botanischer Informationen im Zeit- und Frequenzbereich. Institut der Meteorologie und Geophysik der Universitat Frankfurt/Main 77: 158 pp.
• 14. BORATYŃSKI A., 1993. Systematyka i geograficzne rozmieszczenie (in Polish). In: S. BIAŁOBOK, A. BORATYŃSKI and W. BUGAŁA (Eds.), Biologia sosny zwyczajnej. Wydawnictwo SORUS, Poznań-Kórnik: 45-70.
• 15. BRAZDIL R. and KOTYZA O., 1997. Kolisani klimatu v ceskych zemich prvni polovine naseho tisicileti (in Czech). Archeologicke rozhledy 49: 663-699.
• 16. BRAZDIL R., STEPANKOWA P., KYNCL T. and KYNCL J., 2002. Fir tree-ring reconstruction of March-July precipitation in southern Moravia (Czech Republic), 1376-1996. Climatic Research 20: 223-239.
• 17. BRIFFA K. R. 1992. Dendroclimatological reconstructions in northern Fennoscandia. In: T. MIKAMI (Ed.), Preceedings of the International Symposium on the Little Ice Age Climate. Tokyo Metropolitan University, Tokyo: 5-10.
• 18. BRYKOWSKI R. and KORNECKI M., 1984. Drewniane kościoły w Małopolsce południowej (in Polish). Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław: 176 pp.
• 19. CEDRO A., 2004. Zmiany klimatyczne na Pomorzu Zachodnim w świetle analizy sekwencji przyrostów rocznych sosny zwyczajnej, daglezji zielonej i rodzimych gatunków dębów (in Polish). Oficyna IN PLUS, Wołczkowo: 142 pp.
• 20. CHERNYKH N. B., 1996. Dendrokhronologia i arkheologia (in Russian). Rossiyskaya Akademia Nauk, Institut Arkheologii, Izdatel'stvo NOX, Moskva: 1-213.
• 21. CHOROWSKA M., 2003. Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne (in Polish). Wrocław: 181-182.
• 22. COOK E. R., 1990. Beschamen conceptual linear aggregate model for tree-rings. In: E. R. COOK and L. A. KAIRIUKSTIS (Eds.), Methods in Dendrochronology: Applications in the Environmental Science. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht: 98-104.
• 23. COOK E. R., BUCKLEY B. M. and D'ARRIGO R. D., 1996. Inter-decadal climatic oscillations in the Tasmanian sector of the Southern Hemisphere: evidence from tree rings over the past three millennia. In: P. D. JONES, R. S. BRADLEY and J. JOUZEL (Eds.), Climatic variations and forcing mechanisms of the last 2000 years. Springer-Verlag, Berlin: 141-160.
• 24. COOK E. R. and HOLMES R. L., 1986. Users manual for program Arstan. In: R. L. Holmes, R. K. ADAMS and H. G. FRITTS (Eds.), Tree-ring chronologies of western North America: California, eastern Oregon and northern Great Basin. Chronology Series 6, Laboratory of Tree-Ring Research, University of Arizona, Tucson: 50-65.
• 25. COOK E. R. and PETERS K., 1981. The smooting spline: a new approach to standardizing forest interior tree-ring width series for dendroclimatic studies. Tree-Ring Bulletin 51: 45-53.
• 26. CROPPER J. P. 1982. Response functions. In: M. K. HUGHES, P. M. KELLY, J. R. PILCHER and V. C. LAMARCHE (Eds.), Climate from Tree Rings. Cambridge University Press, Cambridge: 47-50.
• 27. CUFAR K., DE LUIS M., ECKSTEIN D. and KAJFEZ-BOGATAJ L., 2008. Reconstructing dry wet summers in SE Slovenia from oak tree-ring series. International Journal of Biometeorology 52: 607-615.
• 28. DANEK M., 2007. The influence of industry on Scots pine stands in the south-eastern part of the Silesia-Kraków Upland (Poland) on the basis of dendrochronological analysis. Water, Air and Soil Pollution 185: 265-277.
• 29. D'ARRIGO R. D., COOK E. R., SALINGER M. J., PALMER J., KRUSIC P. J., BUCKLE B. M., and VILLALBA R., 1998. Tree-ring records from New Zealand long-term context for recent warming trend. Climate Dynamics 14: 191-199.
• 30. DĄBROWSKI M. J. and CIUK K., 1972. Materiały do dendrochronologicznej stratygrafii osadów na Ostrówku w Opolu (in Polish). Archeologia Polski 17: 445-462.
• 31. DĄBROWSKI M. J., HUNICZ A. and KARDASZ M., 1975. Badania archeologiczne prowadzone na Wzgórzu Zamkowym w Lublinie (in Polish). Wiadomości Archeologiczne 40: 27-36.
• 32. DIAZ S. D., TOUCHAN R. and SWETNAM T. W., 2001. A tree-ring reconstruction of past precipitation for Baja California Sur, Mexico. International Journal of Climatology 21: 1007-1019.
• 33. ECKSTEIN D., ANIOL R. W. and BAUCH J., 1983. Dendroklimatologische Untersuchungen zum Tannesterben. European Journal of Forest Pathology 13 (5-6): 279-288.
• 34. ECKSTEIN J., BAUEROCHSE A. and LEUSCHNER H. H., 2008. Local or large-scale spatial Signal? A research strategy for the dendroecological evaluation of bog pine horizons. Eurodendro 2008, Hallstatt: 78.
• 35. ERMICH K., 1953. Wpływ czynników klimatycznych na przyrost dębu szypułkowego (Quercus robur L.) i sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.). Próba analizy zagadnienia (in Polish). Prace Rolniczo-Leśne PAU 68: 1-61.
• 36, ERMICH K., 1959. Badania nad sezonowym przebiegiem przyrostu grubości pnia u Pinus sylvestris L. i Quercus robur L. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 28: 15-63.
• 37. ERMICH K„ 1960. Zagadnienie telekonekcji w dendrochronologii na przykładzie dębu bezszypułkowego w Bawarii i w Polsce (in Polish). Rocznik Dendrologiczny 14: 31-43.
• 38. FARYNA-PASZKIEWICZ H., OMILANOWSKA M. and PASIECZNY R., 2001. Atlas zabytków architektury w Polsce (in Polish). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 599 pp.
• 39. FELIKSIK E., 1986. Modern chronologies of Abies alba Mill. in Poland. In: L. KAIRIUKSTIS, Z. BEDNARZ and E. FELIKSIK (Eds.), Methods of Dendrochronology. Proceedings of the Task Force Meeting on "Methodology of Dendrochronology: East/West Approaches” - Kraków 1986, Warszawa: 187-193.
• 40. FELIKSIK E., 1990. Badania dendroklimatyczne dotyczące jodły (Abies alba Mill.) występującej na obszarze Polski (in Polish). Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej, Kraków 151: 1-106.
• 41. FELIKSIK E. and WILCZYŃSKI S., 1998. Wpływ temperatury i opadów na przyrost roczny drewna świerka, sosny i modrzewia występujących w leśnictwie Pierściec u podnóża Pogórza Wilamowskiego (in Polish). Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich 44: 77-86.
• 42. FELIKSIK E., WILCZYŃSKI S. and PODLASKI R., 2000. Wpływ warunków termiczno-pluwialnych na wielkość przyrostów radialnych sosny (Pinus sylvestris L.), jodły (Abies alba Mill.) i buka (Fagus sylvatica L.) ze Świętokrzyskiego Parku Narodowego (in Polish). Sylwan 144 (9): 53-63.
• 43. FRIEDRICH M., KROMER B., SPURK M., HOFMANN J. and KAISER K. F., 1999. Paleo-environment and radiocarbon calibration as derived from Lateglacial/Early Holocene tree-ring chronologies. Quaternary Internationa161: 27-39.
• 44. FRITTS H. C., 1976. Tree-ring and climate. Academic Press, London, New York, San Francisco: 567 pp.
• 45. GĄSIOROWSKI M. and SIENKIEWICZ E., 2010. The Little Ice Age recorder in sediments of a small dystrophic mountain lake in southern Poland. Journal of Paleolimnology 43: 475-487.
• 46. GIRGUŚ S. and STRUPCZEWSKI W., 1965. Wyjątki ze źródeł historycznych o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologiczno-meteorologicznych na ziemiach polskich w wiekach od X do XV (In Polish). Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa: 214 pp.
• 47. GOLINOWSKI W., 1971. The anatomical structure of the common fir (Abies alba Mill.) bark. Development of bark tissues. Acta Societatis Botanicorum Poloniae 40: 149-182.
• 48. GORCZYŃSKI T., MOLSKI B. and GOLINOWSKI W., 1965. Podstawy dendrochronologii w zastosowaniu do potrzeb archeologii (in Polish). Archeologia Polski 10 (1): 75-110.
• 49. GOSLAR T., 1987. Dendrochronological studies in the Gliwice Radiocarbon Laboratory equipment, first results. Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Ser. A. III Geol. - Geogr. 145: 97-104.
• 50. GROVE J. M., 1988. Little Ice Age. Chapman and Hall, New York: 498 pp.
• 51. GUIOT J. 1992. The combination of historical documents and biological data in the reconstruction of climate variations in space and time. In: B. FRENZEL, C. PFISTER and B. GLASER (Eds.), European Climate Reconstructed from Documentary Data. Methods and Results. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart, Jena, New York: 93-104.
• 52. HEJNOWICZ Z., 1967. Zarys fizjologii sosny zwyczajnej (in Polish). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Poznań: 222 pp.
• 53. HELAMA S., LINDHOLM M., TIMONEN M. and ERONEM M., 2004. Detection of climate signal in dendrochronological data analysis: a comparison of tree-ring standardization methods. Theoretical and Applied Climatology 79: 239-254.
• 54. HESS M., 1968. Klimat terytorium miasta Krakowa (in Polish). Folia Geographica, series geographica-physica 1: 35-97.
• 55. HESS M., 1974. Klimat aglomeracji krakowskiej (in Polish). Zeszyty Naukowe AGH, Sozologia i Sozotechnika 1(361): 79-91.
• 56. HEUSSNER K. U., 1996. Zum Stand der Dendrochronologie im unteren Odergebiet. In: S. MOŹDZIOCH (Ed.), Człowiek a środowisko w środkowym i dolnym Nadodrzu. PAN, Instytut Archeologii i Etnologii, Spotkania Bytomskie, Wrocław 2: 207-211.
• 57. HOLLSTEIN E., 1980. Mitteleuropaische Eichenchronologie. Trierer Grabungen und Forschungen. Mainz a. Rhein Trierer Grabungen 11: 1-273.
• 58. HOLMES R.S., 1994. Dendrochronology Program Library. Users Manual. University of Arizona, Tucson: 51.
• 59. HOLST J. CH., 1993. Baukonjunkturen. In: R. HAMMEL-KIESOW (Ed.), Wege zur Erforschung stadtischer Hauser und HOfe, Karl Wachholtz Verlag, Neumunster: 196-207.
• 60. HUBER B., 1943. Uber die Sicherheit jahrringchronologischer Datierung. Holz Roh- und Werkstoff 6: 263-268.
• 61. HUBER B., 1970. Dendrochronologie. Handbuch der Mikroskopie in der Technik 5, B. 1. Umschau Verlag, Frankfurt: 171-211.
• 62. HURNI J. P. and ORCEL CH., 1996. Dendrochronological results on buildings in Switzerland: geographical aspects. In: J. S. DEAN, D. M. MEKO and T. SWETNAM (Eds.), Tree Rings, Environment and Humanity. Radiocarbon, Tucson: 533-542.
• 63. INGLOD S., 1968. Zjawiska klimatyczno-meteorologiczne na Śląsku od XVI do połowy XIX wieku (in Polish). In: B. ŚWIĘTOCHOWSKI (Ed.), Z badań nad wpływem posuchy na rolnictwo na Dolnym Śląsku. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Wrocław: 9-29.
• 64. JASNOWSKA J., 1977. Czynniki wpływające na rozmiary słojów rocznych drewna sosny na torfowisku wysokim w zespole Vacciniouliginosi-Pinetum (in Polish). Rocznik Dendrologiczny 30: 5-32.
• 65. JAWORSKI A. and ZARZYCKI K., 1983. Ekologia (in Polish). In: S. BIAŁOBOK (Ed.), Jodła pospolita Abies alba Mill. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 317-430.
• 66. JONES P. D., BRIFFA K. R. and SCHWEINGRUBER F. H. 1995. Tree-ring evidence of the widespread effects of explosive volcanic eruptions. Geophysical Research Letters 22: 1333-1336.
• 67. KACZKA R. J., 2004. Dendrochronologiczny zapis zmian klimatu Tatr od schyłku małej epoki lodowej (na przykładzie Doliny Gąsienicowej) (in Polish). Prace Geograficzne 197: 90-113.
• 68. KALELA-BRUNDIN M., 1999. Climatic information from tree-rings of Pinus sylvestris L. and a reconstruction of summer temperatures back to AD 1500 in Femundsmarka, eastern Norway, using partial least squares regression (PLS) analysis. The Holocene 9(1): 59-77.
• 69. KELLER T. H., 1978. Einfluss niedriger SO2- Konzentrationen auf die CO2 Aufnahme von Fichte und Tanne. Photosynthetica 12: 316-322.
• 70. KOBAYASHI O., FUNADA R., YASUE K. and OHTANI J., 1998. Evaluation of the effects of climatic and non-climatic factors on the radial growth of Yezo spruce (Picea jezoensiss Carr) by dendrochronological methods. Annales des Sciences Forestieres 55: 277-286.
• 71. KOLCHIN B. A., 1962. Dendrokhronologia Novogroda (in Russian). Sovetskaya Arkhheologia 1: 113-139.
• 72. KOLCHIN B. A. and BITVINSKAS T. T., 1972. Sovremennye problemy dendrokhronologii. Problemy absolutnogo datirovania w arkheologii (in Russian). Izdatel'stvo Nauka, Moskva: 80-92.
• 73. KORNECKI M., 1999. Kościoły drewniane w Małopolsce (in Polish). Kraków: 115 pp.
• 74. KOTARBA A., 1994. Zapis Małej Epoki Lodowej w osadach jeziornych Morskiego Oka w Tatrach Wysokich (in Polish). Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica 27-28: 61-69.
• 75. KOZIARZ A. and KOZIARZ M., 2007. Ocena stanu degradacji drzewostanów na przykładzie analizy dendroekologicznej w okolicy Trzebini (in Polish). Unpublished M.Sc. thesis, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH, Kraków: 70 ms. pp.
• 76. KOŻUCHOWSKI K. and MARCINIAK K., 1991. Współczesne zmiany kontynentalizmu klimatu w Polsce (in Polish). Acta Universitatis Nicolai Copernici 23 (76): 23-40.
• 77. KRAUSE C., 1992. Ganzbaumanalyse von Eiche, Buche, Kieler und Fichte mit dendrookologischen Methoden. Dissertation, Universitat Hamburg: 1-163.
• 78. KRAWCZYK A. and KRĄPIEC M., 1995. Dendrochronologiczna baza danych (in Polish). In: II Krajowa Konferencja: Komputerowe wspomaganie badań naukowych. Wrocław: 247-252.
• 79. KRĄPIEC M., 1996. Subfossil oak chronology (474 BC - 1529 AD) from Southern Poland. In: J. S. DEAN, D. M. MEKO and T. W. SWETNAM (Eds.), Tree rings, Environment and Humanity. Radiocarbon: 813-819.
• 80. KRĄPIEC M., 1998. Oak Dendrochronology of the Neoholocene in Poland. Folia Quaternaria 69: 5-133.
• 81. KRĄPIEC M., 2001. Holocene dendrochronological standards for subfossil oaks from the area of Southern Poland. Studia Quaternaria 18: 47-63.
• 82. KRĄPIEC M., ŁAPO J. M. and SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 2006. Dendrochronologiczne datowanie wybranych zabytków architektury na Mazurach (in Polish). Studia Angerburgica 11: 139-154.
• 83. KRĄPIEC M. and SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 2001. Tree-ring estimation of the effect of industrial pollution on pine (Pinus sylvestris) and fir (Abies alba) in the Ojców National Park (Southern Poland). Nature Conservation 58: 33-42.
• 84. KRĄPIEC M. and SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 2003. Wpływ antropopresji na drzewostany Ojcowskiego Parku Narodowego w świetle analizy dendrochronologicznej (in Polish). In: J. LACH (Ed.), Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, Akademia Pedagogiczna, Kraków: 200-210.
• 85. KRĄPIEC M., SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E. and ZIELSKI A., 2005. Nowe standardy dendrochronologiczne z północno-wschodniej Polski a ustalanie miejsca pochodzenia drewna historycznego (in Polish). Prace Komisji Paleogeografii Czwartorzędu PAU 3:117-125.
• 86. KRĄPIEC M., SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., DANEK M. and KŁUSEK M., 2006. Analiza dendrochronologiczna drewna pozyskanego w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych w Krakowie na Rynku Głównym po zachodniej stronie Sukiennic (in Polish). Materiały Archeologiczne 36: 181-187.
• 87. KRZYSIK F., 1974. Nauka o drewnie (in Polish). Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 900 pp.
• 88. KYNCL J. and KYNCL T., 1996. Dating of historical fir (Abies alba) wood in Bohemia and Morawia. Dendrochronologia 14: 237-240.
• 89. KYNCL J. and KYNCL T., 1998. Standardchronologien der Nadelgehólze. Zeitgema(3iger Zustand in Bohmen und Mahren. Kolloquium „Probleme der mitteleuropaischen Dendrochronologie", Mikulcice, unpublished report: 1-4.
• 90. LADURIE E. LE ROY, 1972. Times of feast, times of famine: Beschamen history of climate since the year 1000. George Allen & Unwin Ltd., London: 428 pp.
• 91. LAMB H. H., 1980. Weather and climate patterns of the Little Ice Age. In: H. OESCHGER, O. MESSERLI and M. SVILAR (Eds.), Das Klima, Analysen und Modelle, Geschichte und Zukunft. Springer-Verlag, Berlin, Heidelberg, New York: 149-169.
• 92. LAMB H. H., 1984. Climate in the last thousand years: Natural climatic fluctuations and change. In: H. FLOHN and R. FANTECHI (Eds.), The Climate of Europe: Past, Present and Future. Reidel Publishing Company, Dordrecht, Boston, Lancaster: 25-64.
• 93. LECH E., 2006. Ocena stanu środowiska w Magurskim Parku Narodowym na podstawie monitorIngu dendrochronologicznego drzewostanów (in Polish). Unpublished M.Sc. thesis, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH, Kraków: 80 ms. pp.
• 94. LIEBERT S., GRABNER M. and WIMMER R., 1998. Beschamen 1000-year fur chronology for East-Austria. European Dendrochronology Workshop "Eurodendro-98" - Dendrochronology and Environmental Trends, Kaunas: 18-23.
• 95. LIMANÓWKA D., 2001. Rekonstrukcja warunków klimatycznych Krakowa w pierwszej połowie XVI wieku (in Polish). Materiały Badawcze, seria Meteorologia 33: 95-136.
• 96. LINDHOLM M., ERONEN M., TIMONEN M. arid MERILAINEN J., 1999. A ring-width chronology of Scots pine from northern Lapland covering the last two millennia. Annales Botanicae Fennici 36: 119-126.
• 97. LINDHOLM, M., MERILAINEN, J. and ERONEN, M., 2000. A 1,250-year ring-width chronology of Scots pine for south-eastern Finland, the southern part of the boreal forest belt. Dendrochronologia 1998-1999 16-17: 185-192.
• 98. LUTERBACHER J., DIETRICH D., XOPLAKI E., GROSJEAN M. and WANNER H., 2004. European Seasonal and annual temperature variability, trends, and extremes since 1500. Science 303: 1499-1503.
• 99. LUTERBACHER J., KOENIG S. J., FRANKE J., VAN DER SCHRIER G., ZORITA E., MOBERG A., JACOBEIT J., DELLA-MARTA P. M., KUTTEL M., XOPLAKI E., WHEELER D., RUTISHAUSER T., STOSSEL M., WANNER H., BRAZDIL R., DOBROVOLNY P., CAMUFFO D., BERTOLIN C., VAN ENGELEN A., GONZALEZ-ROUCO F. J., WILSON R., PFISTER C., LIMANÓWKA D., NORDLI O., LEIJONHUFVUD L., SODERBERG J., ALLAN R., BARRIENDOS M., RUDIGER GLASER, RIEMANN D., HAO Z. and ZEREFOS C. S., 2010a. Circulation dynamics and its influence on European and Mediterranean January-April climate over the past half millennium: results and insights from instrumental data, documentary evidence and coupled climate models. Climate Change, Springer Science+Business Media: 1-35.
• 100. LUTERBACHER J., XOPLAKI E., KUTTEL M., ZORITA E., GONZALEZ-ROUCO J. F., JONES P. D., STOSSEL M., RUTISHAUSER T., WANNER H., WIBIG J. and PRZYBYLAK R., 2010b. Climate Change in Poland in the Past Centuries and its Relationship to Europe Climate: Evidence from Reconstructions and Coupled Climate Models. In: R. PRZYBYLAK (Ed.), The Polish Climate in the Context: An Historical Overview. Springer Science+ Business Media: 4-39.
• 101. LUHRTE A. VON, 1992. Dendroecological studies on pine and oak in the forests of Berlin (West). Lundqua Report 34 (2-3): 79-89.
• 102. MACOVA M., 2008, Dendroclimatological comparison of native Pinus sylvestris and invasive Pinus strobus in different habitats in the Czech Republic. Preslia 80: 277-289.
• 103. MALEWICZ M. H., 1980. Zjawiska przyrodnicze w relacjach dziejopisarzy polskiego średniowiecza (in Polish). Monografie z dziejów nauki i techniki 123: 49-57.
• 104. MARUSZCZAK H., 1994. Process of food products in Polish territory as index of climatic oscillations in the Little Ice Age. Geographia Polonica 63: 119-127.
• 105. MARUSZCZAK H., 1999. Zmiany środowiska w okresie historycznym (in Polish). In: L. STARKEL (Ed.), Geografia Polski - środowisko przyrodnicze. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 180-221.
• 106. MEKO D. M., 1985. Temporal and spatial variation of drought in Marocco. Proceedings from Drought, Water Management and Food Production, 1985 Nov. 21, Agadir, Marocco: 55-82.
• 107. MlROWSKI R., 2005. Kościoły drewniane. Najbardziej polskie... (in Polish). Krajowy Ośrodek Badań Dokumentacji i Zabytków, Warszawa: 204 pp.
• 108. MROCZKO T. and ARSZYŃSKI M., 1995. Architektura gotycka w Polsce (in Polish). Instytut Sztuki PAN, Warszawa: 603 pp.
• 109. MUTER E., 2004. Dynamika przyrostu na grubość i jej uwarunkowania u wybranych gatunków drzew w Puszczy Niepołomickiej (in Polish). Unpublished Ph.D. thesis, Akademia Rolnicza, Kraków: 88 ms. pp.
• 110. MULLER-STOLL H., 1951. Vergleichende Untersuchungen uber die Abhangigkeit der Jahrringfolge von Holzart, Standort und Klima. Bibliotheca Botanica 122: 1-93.
• 111. NAZURBAEV M. M. and VAGANOV E. A., 2000. Variation of early summer and annual temperature in east Taymir and Putoran (Siberia) over the last two millennia inferred from tree rings. Journal of Geophysical Research 105: 7317-7326.
• 112. NIEDŹWIEDŹ T., 1981. Sytuacje synoptyczne i ich wpływ na zróżnicowanie przestrzenne wybranych elementów klimatu w dorzeczu górnej Wisły (in Polish). Rozprawy habilitacyjne UJ 58: 1-165.
• 113. NIEDŹWIEDŹ T., 2004. Rekonstrukcja warunków termicznych lata w Tatrach od 1550 roku (in Polish). Prace Geograficzne 197: 57-88.
• 114. NIEDŹWIEDŹ T., 2010. Summer temperatures in the Tatra Mountains During the Maunder Minimum (1645-1715). In: R. PRZYBYLAK (Ed.), The Polish Climate in the European Context: An Historical Overview. Springer Netherlands: 397-406.
• 115. NOCOŃ P., 2000. Późnogotycki piec kaflowy z zamku w Chudowie koło Gliwic (in Polish). Alma Mater UJ, special issue: 122-126.
• 116. OLEKSYN J., FRITTS H. C. and HUGHES M. K., 1993. Tree-ring analyses of different Pinus sylvestris provenances, Quercus robur, Larix decidua and L. decidua x L. kaempferi affected by air pollution. Arboretum Kórnickie 38: 87-111.
• 117. PARK W. K. and YADAV R. R., 1998. Reconstruction of May Precipitation (AD 1731-1995) in West- Central Korea from Tree Rings of Korea Red Pine. Journal of Korean Meteorological Society 34: 459-465.
• 118. PFISTER C., SCHWARZ-ZANETI G. and WEGMANN M., 1996. Winter severity in Europe: The fourteenth century. Climatic Change 34: 91-108.
• 119. PIOTROWICZ K., 2003. Warunki termiczne zim w Krakowie w latach 1792-2002 (in Polish). Folia Geographica, series geographica-physica 33-34: 67-88.
• 120. PIOTROWICZ K., 2007. Temperatura powietrza (in Polish). In: D. MATUSZKO (Ed.), Klimat Krakowa w XX wieku. Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków: 99-111.
• 121. PODLASKI R., 2002. Radial growth trends of fir (Abies alba Mill.), beech (Fagus sylvatica L.) and pine (Pinus sylvestris L.) in the Świętokrzyski Natianal Park (Poland). Journal of Forest Science 48 (9): 377-387.
• 122. PORTER S. C., 1986. Pattern and forcing of Northern Hemisphere glacier variations during the last millenium. Quaternary Research 26: 27-48.
• 123. PRZYBYLAK R., 2008. Zmiany klimatu Polski i Europy w ostatnich stuleciach (in Polish). Kosmos, Problemy Nauk Biologicznych 57 (3-4): 195-208.
• 124. PRZYBYLAK R., WÓJCIK G. and MARCINIAK K., 2004. Zmienność warunków termiczno-opadowych w Polsce w okresie 1501-1840 w świetle danych historycznych (in Polish). Przegląd Geograficzny 76: 5-28.
• 125. PRZYBYLAK R., MAJOROWICZ J., WÓJCIK G., ZIELSKI A., CHORĄŻYCZEWSKI W., MARCINIAK K., NOWOSAD W., OLIŃSKI P. and SYTA K., 2005. Temperature changes in Poland from the 16th to the 20th centuries. International Journal of Climatology 25: 73-791.
• 126. PRZYBYLSKI T., 1972. Variability of Scots Pine (Pinus silvestris L.) of Polish provenances. Arboretum Kórnickie 17: 121-167.
• 127. PUCHALSKI T. and PRUSINKIEWICZ Z., 1975. Ekologiczne podstawy siedliskoznawstwa leśnego (In Polish). Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa: 362 pp.
• 128. PUKIENE R. and BITVINSKAS T., 2001. Long-term climate change and vegetation dynamics in bogs. Eurodendro 2001, Davos 2001: 240-241.
• 129. SCHICHLER B., LEVANIC T., CUFAR K. and ECKSTEIN D., 1997. Climate-growth relationship of fir in the Dinaric Mountains in Slovenia using different standardizations and response function calculations. Dendróchronologia 15: 207-214.
• 130. SCHULTHESS J., 1990. Der Einfluss von Entwasserung auf die Bewaldung eines Hochmoors. Diplomarbeit, Geographischer Institut Universitat Zurich: 1-190.
• 131. SCHWEINGRUBER F. H., 1985. Dendrochronological zones in the coniferous forests of Europe. Dendrochronologia 3: 67-75.
• 132. SCHWEINGRUBER F. H., 1993. Trees and Wood in Dendrochronology. Springer-Verlag, Berlin: 402 pp.
• 133. SCHWEINGRUBER F. H., 1996. Tree Rings and Environment, Dendroecology. Swiss Federal Institute for Forest, Snow and Landscape Research, Birmensdorf: 602 pp.
• 134. SHIYATOV S. G., 1995. Reconstruction of climate and the upper timberline dynamics since AD 745 by tree-ring data in the polar Ural Mountains. In: P. HEIKINHEIMO (Ed.), Proceedings, International Conference on Past, Present and Future Climate: Publications of the Academy of Sciences of Finland: 6.
• 135. SHOVE D. J., 1987. Sunspot cycles and weather history. In: M. R. RAMPINO (Ed.), Climate. History, Periodicity and Predictability. Van Nostrand Reinhold, New York: 355-377.
• 136. SPURK M.,1997. Dendroklimatologische Untersuchungen an Kiefern (Pinus sylvestris L.) der planarkollinen Stufe in Deutschland. Dendrochronologia 15: 51-72.
• 137. STAHLE D. W. and CLEAVELAND M. K., 1994. Tree ring reconstructed rainfall over the southeastern U.S.A. during the medieval warm period and little ice age. Climatic Change 26: 199-212.
• 138. STAHLE D. W., CLEAVELAND M. K., HAYNES G. A., KLIMOWICZ J., MUSHOVE P., NGWENYA P. and NICHOLSON S. E., 1997. Development of a rainfall sensitive tree-ring chronology in Zimbabwe. The 8th Symposium on Global Change Studies, 1997 Feb., Long Beach Ca. American Mateorological Society, Boston: 205-211.
• 139. STĘPIEŃ-SAŁEK M., 2004. Magurski Park Narodowy (in Polish). Przyroda Polska 2: 16-17.
• 140. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 1997a. Dendrochronological pine scale (1662-1996 AD) for the Małopolska area (south Poland). Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 45: 1-13.
• 141. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 1997b. Ocena wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na drzewostany sosnowe Puszczy Niepołomickiej i Borów Nowotarskich w świetle analizy dendrochronologicznej (in Polish). Zeszyty Naukowe AGH, Geologia 23 (4): 389-406.
• 142. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 2000. Późnoholoceński standard dendrochronologiczny dla jodły Bies alba Mill. z obszaru południowej Polski (in Polish). Kwartalnik AGH, Geologia 26 (2): 17-299.
• 143. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 2003a. Przykład wykorzystania analizy dendrochronologicznej w datowaniu obudów górniczych w Kopalni Soli w Bochni (in Polish). Sylwan 147 (9): 47-52.
• 144. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 2003b. Application of Dendrochronological Analysis in Dating of Timbers from the Wieliczka Salt Mine. Bulletin of the Polish Academy of Sciences, Earth Sciences 51 (2): 99-118.
• 145. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E., 2007. Dendrochronological studies of wood from mediaeval mines of polymetallic ores in Lower Silesia (SW Poland). Geochronometria 26: 61-68.
• 146. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E. and KRĄPIEC M., 2005. The Scots Pine Chronology (1582-2004 AD) for the Suwałki Region, NE Poland. Geochronometria 24: 41-51.
• 147. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E. and KRĄPIEC M., 2006. Regional pine chronology (Pinus sylvestris L.) from NE Poland. In: 7th International Conference on Dendrochronology, Cultural Diversity, Environmental Variability, June 11-17 Beijing, China: 128.
• 148. SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E. and WIŚNIOWSKI Z., 1996. Zastosowanie analizy przyrostów rocznych sosny zwyczajnej (Pinus silvestris) do oceny wpływu zanieczyszczeń przemysłowych na przykładzie Zakładów Chemicznych „Police" (woj. szczecińskie) (in Polish). Zeszyty Naukowe AGH, Geologia 22 (3): 281-299.
• 149. TIMONEN M., MIELIKAINEN K. and HELAMA S., 2006. Climate from the 7520-year unbroken Scott pine tree-ring chronology for Finnish Lapland. In: 7th International Conference on Dendrochronology, Cultural Diversity, and Environmental Variability, June 11-17, Beijing, China: 132.
• 150. TOMANEK J.,1997. Botanika leśna (in Polish). Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa: 506 pp.
• 151. TOUCHAN R., MEKO D. M. and HUGHES M. K., 1999. A 396-year reconstruction of precipitation in Southern Jordan. Journal of the American Water Resources Association 35: 45-59.
• 152. VAGANOV E. A., HUGHES M. K. and SHASHIN A. V, 2006. Growth Dynamics of Conifer Tree Rings. Images of Past and Future Environments. Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg: 341 pp.
• 153. VILLALBA R., BONINSEGNA.J. A., LARA A., VEBLEN T. T., ROIG F. A., ARAVENA J. C. arid RIPALTA A., 1996. Interdecadal climatic variations in millennian temperature reconstructions from southern South America. In: P. D. JONES, R. S. BRADLEY and J. JOUZEL (Eds.), Climatic variations and forcing mechanisms of the last 2000 years. Springer-Verlag, Berlin: 161-192.
• 154. WACHTER A., 1979. Untersuchungen zum Weisstannensterben in Baden-Wurttemberg. Allgemeine Forst und Jagd-Zeitschrift 150: 196-203.
• 155. WAŻNY T., 1990. Aufbau und Anwendung der Dendrochronologie fur Eichenholz in Polen. Dissert. Univ. Hamburg: 213 pp.
• 156. WERTZ B., 2009. Dendrochronologiczna ocena wpływu imisji przemysłowych na przyrost radialny głównych gatunków drzew iglastych z Wyżyny Kieleckiej (in Polish). Unpublished Ph.D. thesis, Uniwersytet Rolniczy, Kraków: 124 ms. pp.
• 157. WILCZYŃSKI S., 1999. Dendroklimatologia sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) z wybranych stanowisk w Polsce (in Polish). Unpublished Ph.D. thesis, Zakład Klimatologii Leśnej Akademii Rolniczej w Krakowie: 84 ms. pp.
• 158. WILCZYŃSKI S., 2005. Regiony dendroklimatyczne sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) w Karpatach polskich. Acta Agraria et Silvestria, series Silvestris 43: 43-51.
• 159. WILCZYŃSKI S., 2006. The variation of tree-ring widths of Scott pine (Pinus sylvestris L.) affected by air pollution. European Journal of Forest Research 125: 213-219.
• 160. WILCZYŃSKI S., KRĄPIEC M., SZYCHOWSKA-KRĄPIEC E. and ZIELSKI A., 2001. Regiony dendroklimatyczne sosny zwyczajnej w Polsce (in Polish). Sylwan 8: 53-61.
• 161. WILCZYŃSKI S. and SKRZYSZEWSKI J., 2002a. The climatic signal in tree-rings of Scots pine (Pinus sylvestris L.) from foot-hills of Sudetic Mouńtains (southern Poland). Forstwissenschaftliches Zentralblatt 121: 15-24.
• 162. WILCZYŃSKI S. and SKRZYSZEWSKI J., 2002b. Dependence of Scots pine tree-ring on climate conditions in southern Poland (Carpatian Mts.). Electronic Jurnal of Polish Agricultural Universities (Forestry) 5 (2): 9.
• 163. WILCZYŃSKI S. and SKRZYSZEWSKI J. 2003. Dendrochronology of Scots pine (Pinus sylvestris L.) in the Mountains of Poland. Journal of Forest Science 49 (3): 95-105.
• 164. WILSON R. J. S., LUCKMAN B. H. and ESPER J., 2005. A 500 year dendroclimatic reconstruction of spring-summer precipitation from the Lower Bavarian Forest region, Germany. International Journal of Climatology 25: 611-630.
• 165. WITANOWSKI M. R., 2001. Dawny powiat chęciński (in Polish). Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego. Kielce: 499 pp.
• 166. WNĘK K., 1999. Dzieje klimatu Galicji w latach 1848-1913 (in Polish). Historia Iagellonica, Kraków: 9-173.
• 167. WODZICKI T. J. and ZAJĄCZKOWSKI S., 1983. Variation of seasonal cambial activity and xylem differentiation in a selected population of Pinus silvestris L. Folia Forestalia Polonica, Ser. A 25: 5-23.
• 168. WOŚ A., 1999. Klimat Polski (in Polish). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 302 pp.
• 169. YADAV R. R., PARK W. K. and BHATTACHARYYA A., 1999. Spring-temperature variations in western Himalaya, India as reconstructed from tree-rings: AD 1390-1987. The Holocene 9: 85-90.
• 170. ZAITZ E., 2006. Sprawozdanie z badań archeologicznych prowadzonych w Krakowie w 2003 i 2004 przy przebudowie nawierzchni płyty Rynku Głównego po zachodniej stronie Sukiennic (In Polish). Materiały Archeologiczne 36: 79-143.
• 171. ZĄBECKI W. and WIERUS J., 1993. Rozmiar uszkodzenia iglastych drzewostanów przez imisje przemysłowe w Ojcowskim Parku (in Polish). Prace Muzeum Szafera Prądnik 7-8: 133-141.
• 172. ZHU H. F., FANG X. Q., SHAO X., M. and YIN Z. Y., 2009. Tree-ring based February-April temperature reconstruction for Changbai Mountain in Northeast China and its implication for East Asian monsoon. Climate of the Past 5: 661-666.
• 173. ZIELSKI A., 1992. Dendrochronological studies on pine growing under the influence of air pollution near the Pulp and Paper Factory in Kwidzyn, Polarid. In: T. S. BARTHOLIN, B. E. BERGLUND, D. ECKSTEIN and F. H. SCHWEINGRUBER (Eds.), Tree Rings and Environment, Lundqua Report 34: 360-363.
• 174. ZIELSKI A., 1997. Uwarunkowania środowiskowe przyrostów radialnych sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) w Polsce północnej na podstawie wielowiekowej chronologii (in Polish). Wydawnictwo UMK, Toruń: 1-127.
• 175. ZIELSKI A. and KRĄPIEC M., 2004. Dendrochronologia (in Polish). Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa: 1-328.
• 176. ZINKIEWICZ W., 1946. Badania nad wartością przyrostu rocznego drzew dla studiów nad wahaniami klimatycznymi (in Polish). Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska 6: 178-228.