Zachodniogalicyjskie cmentarze z okresu I wojny światowej – niejednoznaczne dziedzictwo w nowych przestrzeniach politycznych

• Autorzy: Ruszała Kamil

Identyfikatory

DOI

10.48234/WK70GALICIA

Warianty tytułu

EN

Western Galicia’s cemeteries from the First World War: an ambiguous heritage in new political spaces

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Artykuł omawia cmentarze wojenne z okresu 1914–1918 w Galicji Zachodniej na przestrzeni lat, analizując te obiekty jako niejednoznaczne dziedzictwo, w trzech różnych przestrzeniach: czas wojny (1914–1918), czas postimperialny (1918–1939), czas powojenny (1945–1989). Niniejsze opracowanie pokazuje, w jakim stopniu dziedzictwo wojny zmieniło swoje znaczenie w odbiorze społecznym, biorąc pod uwagę uwarunkowania polityczne. Pierwszy okres charakteryzuje się dwuznacznością: między humanitarną aprobatą i troską o groby poległych żołnierzy a dezaprobatą środowisk artystycznych, które krytykowały architekturę cmentarzy wojennych jako obce style i sztukę, nieprzystającą do istniejącego krajobrazu. Drugi okres odnosi się do okresu po roku 1918 i oswajania z tymi miejscami jako „naszymi” cmentarzami, gdzie w tle dyskurs Legionów Polskich przyćmił znaczenie wielonarodowych armii. Wreszcie trzeci okres dotyczy zapomnienia tych miejsc, marginalnych inicjatyw i niszczenia obiektów. Ich sytuacja zmieniła się wraz z oddolnymi inicjatywami lat siedemdziesiątych i dziewięćdziesiątych. XX wieku.

EN

The article discusses the war cemeteries of 1914–1918 in Western Galicia over the years, analyzing these sites as an ambiguous heritage, in three different spaces: the war period (1915–1918), the post-imperial period (1918–1939) and the post-war period (1945–1989). This publication shows to what extent the legacy of the war has changed its meaning in public perception, given the political circumstances. The first period is characterized by ambiguity: between humanitarian approval and care for the graves of fallen soldiers, and disapproval by artistic circles who criticized the architecture of war cemeteries as alien styles and art, incompatible with the existing landscape. The second period refers to the period after 1918 and the familiarization with these places as “our” cemeteries, where the discourse of the Polish Legions overshadowed the importance of multinational armies in the background. Finally, the third period concerns the forgetting of these places, marginal initiatives and the destruction of objects. Their situation changed with the grassroots initiatives of the 1970s and 1990s

Słowa kluczowe

PL

cmentarz wojenny; Galicja; Małopolska; ochrona zabytków; dziedzictwo wojny

EN

war cemeteries; Galicia; Lesser Poland; protection of monuments; heritage of war

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2022
• Tom: Nr 70
• Strony: 131--145
• Opis fizyczny: Bibliogr. 31 poz., il., fot.

Twórcy

autor

Ruszała Kamil

• Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego

• https://orcid.org/0000-0002-6143-107X

Bibliografia

• Archiwalia / Archive materials
• 1. Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK), zespół 275: Wojskowy Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi (WUOnGW), sygn. GW 26, 27, 61, 62; zespół 309: Dyrekcja Robót Publicznych, sygn. DRP 29/309/0/3/505.
• 2. Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK), oddział w Bochni (ANK-B), zespół 128: Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Brzesku (PPRN-B), sygn. 829.
• 3. Archiwum Narodowe w Krakowie (ANK), oddział w Tarnowie (ANK-T), zespół 2: Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Tarnowie (PMRN-T), sygn. 14 II.
• 4. Archiwum Państwowe w Przemyślu (APP), zespół 790: Starostwo Powiatowe Jasielskie (SPJ), sygn. 120.
• 5. Archiwum Państwowe w Rzeszowie, oddział w Sanoku (APR-S), zespół 1165: Akta miasta Gorlic, sygn. 684, 745; zespół 1192: Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Jaśle (PPRN-J), sygn. 1920.
• Teksty źródłowe / Source texts
• 6. Broch Rudolf, Hauptmann Hans, Zachodniogalicyjskie groby bohaterów, Wiedeń 1918 (reprint: oprac. Jerzy J.P. Drogomir, tłum. Henryk Sznytka, Tarnów 1999).
• 7. Feliński Roman, Pomniki wojny i zmartwychwstania Poski, „Rzeczy Piękne” 1919, R. II, nr 1.
• 8. Lipiński Czesław, Opowiem Wam o Łowczówku. Wspomnienia i dokumenty, oprac. Agnieszka Partridge, Pleśna 2018.
• 9. Mowa posła Eksc. W. Długosza wygłoszona 14 grudnia 1917 r. w komisyi wojskowej delegacyi austriackiej, Kraków 1917.
• 10. Nagrobki, Kraków 1916.
• Opracowania / Secondary sources
• 11. Bořutová Dana, Pocta obetiam. Vojenské cintoríny architekta Dušana Jurkoviča, Bratislava 2014.
• 12. Chrudzimska-Uhera Katarzyna, Jan Szczepkowski. Życie i twórczość, Milanówek 2008.
• 13. Chrudzimska-Uhera Katarzyna, O dylematach Polaka, artysty, żołnierza. Jan Szczepkowski jako projektant cmentarzy I wojny w Galicji, [w:] Znaki Pamięci IV – w 95. rocznicę bitwy gorlickiej, red. Mirosław Łopata, Kamil Ruszała, Gorlice 2011, s. 45–56.
• 14. Drogomir Jerzy J.P., Polegli w Galicji Zachodniej 1914–1915 (1918): wykazy poległych i zmarłych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej, t. 1, Tarnów 1999.
• 15. Drogomir Jerzy J.P., Polegli w Galicji Zachodniej 1914–1915 (1918): wykazy poległych i zmarłych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej, t. 2, Tarnów 2002.
• 16. Duda Oktawian, Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej 1914–1918, Warszawa 1995.
• 17. Dulla Matúš, Vojenské cintoríny v západnej Haliči, sprievodca: Dušan Jurkovič 1916/1917, Bratislava 2002.
• 18. Kozłowski Robert, Cmentarz wojenny nr 202 w Tarnowie. Historia i dzień dzisiejszy, [w:] Znaki Pamięci. Materiały z konferencji. Gorlice 27.10.2007, red. Maciej Dziedziak, Gorlice 2008.
• 19. Nykiel Beata, Zachodniogalicyjskie cmentarze I wojny światowej. Stan badań, [w:] Galicja 1772–1918. Problemy metodologiczne, stan i potrzeby badań, vol. 3, Rzeszów 2011.
• 20. Orman Krzysztof, Orman Piotr, Wielka Wojna na Jurze. Działania i cmentarze wojenne z roku 1914 na Wyżynie Krakowsko-Wieluńskiej i terenach przyległych, Kraków 2015.
• 21. Pałosz Jerzy, Śmiercią złączeni. O cmentarzach z I wojny światowej na terenie Królestwa Polskiego administrowanych przez Austro-Węgry, Kraków 2012.
• 22. Partridge Agnieszka, Nasze czy obce? Cmentarze wielkiej wojny w Małopolsce. Zagrożenia i perspektywy, „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego” 2018, nr 5, s. 135–144.
• 23. Pencakowski Paweł, Galicyjskie cmentarze wojenne z lat 1914–1918 w opiniach twórców i współczesnych im krytyków, [w:] Galicja i jej dziedzictwo, red. Jerzy Chłopecki, Helena Madurowicz-Urbańska, t. 2, Rzeszów 1995.
• 24. Ruszała Kamil, Organizacja „Ogólnego Dnia Grobów Bohaterów w Austrii” (1917 i 1918 r.). Do problematyki opieki nad cmentarzami wojennymi w monarchii Austro-Węgierskiej podczas Wielkiej Wojny, [w:] Znaki pamięci III: śladami I wojny światowej, red. Mirosław Łopata, Gorlice 2010, s. 62–81.
• 25. Ruszała Kamil, Trzy cmentarze z okresu I wojny światowej w Jaśle, [w:] Znaki Pamięci II: śladami I wojny światowej, red. Mirosław Łopata, Gorlice 2009.
• 26. Ruszała Kamil, Źródła i szkice do historii cmentarzy wojennych w Gorlicach, [w:] Znaki Pamięci III – śladami I wojny światowej, red. Mirosław Łopata, Gorlice 2010.
• 27. Schubert Jan, Inspekcja grobów żołnierskich w Przemyślu. Powstanie i działalność w Galicji Środkowej 1915–1918, Kraków 2012.
• 28. Schubert Jan, Organizacja grobownictwa wojennego w Monarchii Austro-Węgierskiej. 9 Wydział Grobów Wojennych (9 Kriegsgräber-Abteilung) przy Ministerstwie Wojny – powstanie i działalność w latach 1915–1918, „Czasopismo Techniczne PK” 2009, Seria: Architektura, z. 13 (3–A).
• 29. Siwek Andrzej, Cmentarze wojenne z I wojny światowej na terenie Województwa Krakowskiego – zmienne losy, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego” 1995, nr 2.
• Akty prawne / Legal acts
• 30. Dz.U. 1933, nr 39, poz. 311 z późn. zm. (ustawa o grobach i cmentarzach wojennych).
• Źródła elektroniczne / Electronic sources
• 31. Partridge Agnieszka, W stulecie hekatomby. Cmentarze wojenne z lat 1914–1918 w dawnej Galicji Zachodniej jako unikatowy zespół sepulkralny, https://fbc.pionier.net.pl/details/nnRX8fV (dostęp: 10 III 2020).
• 32. www.cmentarze.gorlice.net.pl (dostęp: 10 III 2020).