Pozostałości po dawnych siłowniach wodnych na tle zmian morfologii potoku Ochotnica

• Autorzy: Ligęza K. , Ziemianek A.

Warianty tytułu

EN

The residue after of the old hydropower against the back-ground of Ochotnica stream morphology

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Potok Ochotnica, będący lewym dopływem Dunajca zaliczany jest do rzek karpackich charakteryzujących się częstą zmianą stanów wód. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie zmian jakie zachodziły w morfologii koryta potoku Ochotnica, ustalonych na podstawie obserwacji siłowni wodnych wraz z urządzeniami i obiektami towarzyszącymi. Od początków osadnictwa na terenie zlewni potoku Ochotnica, odgrywał on istotną rolę w życiu mieszkańców wsi Ochotnica. Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym jego wody wykorzystywane były w wiejskim przemyśle jako siła napędowa różnego rodzaju urządzeń wodnych. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji obiektów wodnych stwierdzono, że do początku lat 70 XX w., wzdłuż potoku Ochotnica istniały 24 zespoły wodne, do których należały elektrownie, młyny, tartaki i folusze. Po przeprowadzeniu elektryfikacji na początku lat 70 XX w. wszystkie zakłady przestały funkcjonować a ich stan techniczny z roku na rok stawał się coraz gorszy. Sytuację dodatkowo pogarszał fakt występowania częstych wezbrań i powodzi, które niszczyły infrastrukturę hydrotechniczną obiektów wodnych. Z dokonanej oceny stanu zachowania tych obiektów można zauważyć, że do dnia dzisiejszego nie zachowały się praktycznie żadne jazy, łotoki, czy też koła wodne, natomiast ślady młynówek są w większości słabo czytelne w terenie. Zachowało się tylko kilka budynków dawnych zakładów wodnych, jednak ich wyposażenie uległo zniszczeniu, bądź zostało zdekompletowane. Funkcjonowanie zakładów wodnych było ściśle związane z potokiem Ochotnica. W pewnym stopniu wpływało również na kształtowanie parametrów hydrodynamicznych potoku, zwiększało retencję i parowanie wody. Zachodzące w korycie procesy naturalne w szczególności powodzie i erozja wgłębna koryta skutkująca unoszeniem się rumowiska jak również procesy antropogeniczne m.in. rabunkowa eksploatacja kruszyw, zawężanie koryta czy zmiany użytkowania gruntów doprowadziły do przekształceń w morfologii potoku Ochotnica. Procesy te powodowały konieczność licznych napraw i przebudów infrastruktury towarzyszącej zakładom hydrotechnicznym i samych zakładów. Obecnie nie jest możliwe odtworzenie w pierwotnym kształcie i pierwotnej lokalizacji infrastruktury hydrotechnicznej tych obiektów ponieważ zmiany morfologii koryta doprowadziły do znacznego obniżenia rzędnej dna i wód potoku w stosunku do rzędnej dna dawnych młynówek.

EN

Ochotnica stream, which is a left tributary of the Dunajec river is one of the Carpathian rivers characterized by frequent change of water levels. The purpose of this article is to present the changes of the morphology of stream-bed of the Ochotnica stream, determined on the basis of observations of hydropower with the equipment and auxiliary facilities. From the beginning of the settlement in the catchment of Ochotnica stream, it has played an important role in the lives of the villagers of Ochotnica (village). Along with the socio-economic development its waters were used in the rural industry as the driving force of all kinds of water facilities. On the basis of an inventory of water objects was found that to the early 70's of XXc., along the Ochotnica stream there were 24 water objects, which included power stations, mills, sawmills and fulleries. After the electrification of the early 70s of XXc. all water objects ceased functioning and their technical condition from year to year was getting worse. Situation was deteriorating due to the frequent freshets and floods, which destroyed the hydrotechnical infrastructure of water objects. The assessment of the conservation status of these objects shows that to this day have not preserved almost no weirs, wooden troughs or water wheels; and the millrace traces have been mostly unclear in the field. The only few old buildings of water objects survived, but their equipment was destroyed, or were incomplete. The functioning of water objects was closely associated with the Ochotnica stream. To some extent, it also influenced the development of hydrodynamic parameters of the stream, increased retention and water evaporation. Occurring in the stream-bed natural processes including floods, movement and river-bed erosion as well as anthropogenic processes including wasteful exploitation of aggregates, the narrowing of the stream-bed or changes in land use have led to the transformation of the morphology of the Ochotnica stream. These processes resulted in the need of numerous repairs and reconstructions of the auxiliary facilities and hydrotechnical objects and industrial objects itself. Currently it is not possible to restore the original shape and the original location of these hydro-infrastructure objects because stream-bed morphology changes have led to a significant reduction in ordinate of the bottom and the water of stream in relation to the ordinate of the old millrace bottom.

Słowa kluczowe

PL

siłownie wodne; obiekty hydrotechniczne; młynówka; potok Ochotnica; erozja denna; eksploatacja kruszyw

EN

hydropower; hydrotechnical objects; millrace; Ochotnica stream; riverbed erosion; exploitation of aggregates

• Wydawca: Instytut Badawczo-Rozwojowy Inżynierii Lądowej i Wodnej "Euroexbud" ; Polskie Towarzystwo Inżynierii Ekologicznej Zarząd Oddziału Ziemi Kaliskiej
• Czasopismo: Zeszyty Naukowe. Inżynieria Lądowa i Wodna w Kształtowaniu Środowiska
• Rocznik: 2015
• Tom: Nr 12
• Strony: 16--37
• Opis fizyczny: Bibliogr. 20 poz., rys., tab.

Twórcy

autor

Ligęza K.

• „Eco.Geo.Invest” os. Dłubacze 162B, 34-452 Ochotnica Dolna

autor

Ziemianek A.

• „Eco.Geo.Invest” os. Dłubacze 162B, 34-452 Ochotnica Dolna

Bibliografia

• 1. Krzemień K., Współczesne zmiany w modelowaniu koryt potoków w Gorcach, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne 1984, 59, 83-96.
• 2. Radecki-Pawlik A., Jasek R., Plesiński K., Zróżnicowanie parametrów hydrodynamicznych w rzece roztokowej na przykładzie odcinka Ochotnicy w Gorcach, Infrastruktura i Ekologia terenów wiejskich 2011, 2, 41-53.
• 3. Kondracki J., Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa 2002.
• 4. Nyka J., Gorce, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1974.
• 5. Książkiewicz M., Samsonowicz J., Ruhle E., Zarys geologii Polski, Wydawnictwa Geologiczne Warszawa1965.
• 6. Soja R., Przyroda nieożywiona, Wody, [w:] Różański W. (red.), Gorczański Park Narodowy. 25 lat ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego Gorców, GPN - Poręba Wielka2006.
• 7. Raport o stanie środowiska w województwie małopolskim w 2013 roku. WIOŚ w Krakowie, Kraków 2014, (http://www.krakow.pios.gov.pl/)
• 8. http://www.krakow.rzgw.gov.pl/
• 9. Czajka S., Ochotnica dzieje gorczańskiej wsi 1416 - 1986, Jelenia Góra1987.
• 10. Bucała A., Współczesne zmiany środowiska przyrodniczego dolin potoków Jaszcze i Jamne w Gorcach, IGiPZ PAN, Warszawa 2012.
• 11. Owczarek P., Transformacja koryt rzecznych w warunkach dostawy grubofrakcyjnego materiału stokowego (na przykładzie średniogórskich dopływów Odry i Wisły), Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice2007.
• 12. Krzemień K., Struktura koryt rzek i potoków (studium metodyczne), UJ IGiGP, Kraków2012.
• 13. Olszak J., Poziomy teras fluwialnych jako zapis ewolucji dolin Kamienicy i Ochotnicy w Gorcach, Rozprawa doktorska, AGH, Kraków 2006.
• 14. Zuchiewicz W., Pozycja stratygraficzna tarasów Dunajca w Karpatach Zachodnich. Przegląd Geologiczny1992, 40 (7), 436-445.
• 15. http://krakow.rdos.gov.pl/
• 16. Jost H., Ludowe urządzenia energetyczne i mechaniczne o napędzie wodnym na podhalu, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław1978.
• 17. http://mapy.geoportal.gov.pl
• 18. Operat hydrotechniczny zakładu wodnego A. Mazurka. 1956
• 19. Januszewski S., Siłownie wodne między Białką, Dunajcem i Kamienicą, Fundacja Otwartego Muzeum Techniki Biuro Studiów i Dokumentacji Zabytków Techniki, Wrocław 2011.
• 20. Jost H., Katalog Zabytków Budownictwa Przemysłowego w Polsce, Tom III, Zeszyt 3, Powiat Nowy Targ i m. Zakopane, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1969.