Ewangelickie kościoły w Tomaszowie Mazowieckim. Próba analizy przestrzenno-użytkowej i architektonicznej

• Autorzy: Proksa M. , Zub M.

Identyfikatory

DOI

10.7862/rb.2017.171

Warianty tytułu

EN

Evangelical churches in Tomaszów Mazowiecki. Analysis of their spatial program and architectural features

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Celem artykułu jest analiza przestrzenno-użytkowa i architektoniczna dwóch kościołów ewangelickich w Tomaszowie Mazowieckim: Św. Trójcy i Zbawiciela. Pierwszy z nich wybudowano w latach 20. XIX wieku w rynku lokowanego miasta, z chwilą przybycia ewangelików do nowo powstałej i rozwijającej przemysł włókienniczy osady. Zbudowano go na planie prostokąta z półowalną, pełniącą funkcję zakrystii kaplicą od północy. Bogato zdobiona południowa fasada zwrócona w stronę rynku posiada cechy klasycystyczne, a kanelowane pilastry dźwigające tympanon reprezentują prowincjonalną – w dobrym tego słowa znaczeniu – architekturę. Wnętrze z trzech stron obiegały empory wsparte na drewnianych kolumnach, co jest charakterystyczne dla przestrzeni świątyń ewangelickich. Niestety nie zachowało się pierwotne wyposażenie obiektu. Kościół był przeznaczony dla 400 wiernych, zwiększająca się ich liczba wymusiła zbudowanie nowego dużego kościoła przy ulicy św. Antoniego. W latach 1897–1899 wg projektu Pawła Hofera powstała nieorientowana (prezbiterium od północnego wschodu) neogotycka budowla pseudohalowa z jednowieżową fasadą wtopioną w bryłę kościoła między prostokątne kruchty. Trójprzęsłowy obiekt oszkarpowany dwuuskokowymi przyporami przekryto sklepieniami krzyżowymi i krzyżowo-żebrowymi oddzielonymi ostrołucznymi wąskimi gurtami. Elewacje zdobione są gzymsami, kolumienkami, ślepymi blendami, a w oknach spotyka się laskowanie, maswerki i elementy pięcioliścia. Porównując ten ewangelicki obiekt sakralny z innymi, podobnymi, katolickimi realizacjami neogotyckimi musimy powiedzieć, że pod względem programu przestrzenno-użytkowego i architektonicznego się nie różnią, może dekoracje wnętrza kościołów ewangelickich są skromniejsze, a ich najistotniejszym wyróżnikiem jest obecność empory nad nawami bocznymi.

EN

The purpose of the article is to analyse the spatial program and architectural features of the two evangelical churches in Tomaszów Mazowiecki: the Church of the Holy Trinity and the Saviour’s Church. The first one was built in the 1820s in the Square of the town, when the first members of evangelical church came to the newly created hamlet, where the textile industry started to be developed. It was built on a rectangular plan, with asemi-oval chapel to the north, used as a sacristy. Richly decorated south facade, directed to the square, has classicist features, grooved pilasters holding a tympanum represent provincial architecture (in a good sense). The interior was on three sides surrounded by galleries on wooden columns, what is a characteristic feature of evangelical churches. Unfortunately, the first decoration and equipment are not preserved. The church could accommodate 400 people, the number of them, which continued to increase, caused the necessity of building a new, large church at ul. św. Antoniego.The Neo-Gothic church was built between 1897 and 1899, by design of Paweł Hoffer. It is a stepped hall with the presbytery to the north-east. The facade has one tower between rectangular porches. The three-bay structure with buttresses is vaulted by groin and rib-groin vaults separated by the narrow pointed transverse arches. Elevations are decorated by cornices, small columns, blind windows, and in the windows there was used a mullion, a tracery and ornaments in the shape of a five-part leaf. Comparing this evangelical structure with catholic Neo-Gothic churches we have to say, that their spatial and architectural programs do not differ, possibly the decorations of the interiors of evangelical churches are simpler and their main feature are galleries in aisles.

Słowa kluczowe

PL

architektura sakralna; klasycyzm; neogotyk; historyzm

EN

sacral architecture; classicism; neo-gothic; historicism

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Rzeszowskiej
• Czasopismo: Czasopismo Inżynierii Lądowej, Środowiska i Architektury / Journal of Civil Engineering, Environment and Architecture
• Rocznik: 2017
• Tom: z. 64, nr 3/II
• Strony: 273--283
• Opis fizyczny: BIbliogr. 9 poz., rys., tab., zdj.

Twórcy

autor

Proksa M.

• Politechnika Rzeszowska, Zakład Urbanistyki i Architektury, al. Powstańców Warszawy 12, 35-959 Rzeszów; tel.: [phone]

autor

Zub M.

• Politechnika Rzeszowska, Biblioteka, al. Powstańców Warszawy 12, 35-959 Rzeszów; tel.:[phone]

Bibliografia

• [1] Gwóźdź E., Tomaszów Mazowiecki – Zespół kościoła ewangelicko-augsburskiego (Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa),Piotrków Trybunalski 1997 (mps w WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim).
• [2] Historia parafii w Tomaszowie Mazowieckim [w:] Parafia ewangelicko-augsburska w Tomaszowie Mazowieckim, www.tomaszow.luteranie.pl/historia (dostęp 9.05.2017).
• [3] Kneifel E., Die Pastoren der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen. Ein biographisches Pfarrerbuchmiteinem Anhang, Eging [1967].
• [4] Kneifel E., Geschichte der Evangelisch-Augsburgischen Kirche in Polen, Niedermarschacht über Winsen/Luhe [1964].
• [5] Korczak Ziółkowski J., Tomaszów Mazowiecki – Kościół ewangelicki p.w. Św. Trójcy ob. polskokatolicki (Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa), Piotrków Trybunalski, 1991 (mps w WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim).
• [6] Kurzer Abriss der Geschichte der Tomaszower Evangelisch-Augsburgischen Gemeinde, Tomaszów 1902.
• [7] Stefański K., Tomaszów Mazowiecki – Ewang.-augsb. kościół parafialny p.w. Zbawiciela (Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa), Piotrków Trybunalski 1988 (mps w WUOZ w Łodzi Delegatura w Piotrkowie Trybunalskim).
• [8] Tomaszów [w:] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 12, red. B. Chlebowski, Warszawa 1892, s. 371–374.
• [9] Tomaszów Mazowiecki – dokumentacja fotograficzna własna (w archiwum autorów).

Uwagi

Opracowanie rekordu w ramach umowy 509/P-DUN/2018 ze środków MNiSW przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę (2018)