Dawne wsie i miasteczka o rozplanowaniu koncentrycznym w Polsce. Cz. 1, Diagnoza

• Autorzy: Szeligowska Maria , Szewczyk Jarosław

Identyfikatory

DOI

10.24427/aea-2019-vol11-no4-04

Warianty tytułu

EN

Old radially-planed villages and towns in Poland. P. 1, A Diagnosis

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Wskazano wartości towarzyszące koncentrycznemu (symetrycznie wielobocznemu, gwiaździsto-promienistemu i okrężnemu) rozplanowaniu historycznych struktur osadniczych. W Polsce odnaleziono czternaście przykładów, mianowicie trzy miasta (Krynki, Frampol i Głogów Małopolski, oba na wschodzie Polski) oraz jedenaście wsi reprezentujących różne typy morfogenetyczne: typ okolnicy (Łąkie w województwie lubuskim i Chorzewo w województwie wielkopolskim), typ wsi fryderycjańskiej (Paproć Duża w gminie Szumowo na pograniczu podlasko-mazowieckim, Nowosolna włączona obecnie do łódzkiej dzielnicy Widzew, wieś gminna Pokój na Opolszczyźnie i pobliska wieś Kup oraz osada Czerwona w gminie Oleśno), typ owalnicy albo wsi placowej (Jamno w gminie Parchowo na Kaszubach, Księże Pole w gminie Baborów w województwie opolskim i Pańków w gminie Tarnawatka w województwie lubelskim) oraz jedną wieś o nowszej genezie (Brzeście w gminie Sławno w województwie zachodniopomorskim). Zdiagnozowano współczesne zagrożenia, wskazując na potrzebę zapobieżenia utracie specyfiki przestrzennej przez te jednostki osadnicze, zwłaszcza w wymiarze estetyki krajobrazu. Zastosowane metody badawcze to studium przypadku i analiza porównawcza – obie na podstawie materiałów kartograficznych i informacji historycznych. Celem badań jest ocena skali problemu definiowanego jako amorfizacja wsi o rozplanowaniu koncentrycznym na obszarze Polski. Wynikającym stąd drugim celem będzie też zaproponowanie w przyszłości konceptów planistycznych eksponujących (i chroniących) morfogenetyczną specyfikę badanych jednostek osadniczych.

EN

Landscape values of radially-planned historic settlement units, have been recognized on examples of villages and towns in Poland. Amongst thirteen such examples, there are three towns (Krynki, Frampol and Głogów Małopolski, all these on the east part of Poland) and eleven villages which represent various morphogenetic categories: round hamlets (Łąkie and Chorzewo), Frederician villages (Paproć Duża, Pokój, Kup, Czerwona and Nowosolna, the last one being included in Łódź recently), oval-shape villages (Jamno, Księże Pole, Pańków) and a village Brzeście of contemporary origin. Threats for their spatial uniqueness have been recognized and the possible prevention strategy has been outlined. The research was conducted on the basis of comparative analysis of short case studies, with cartography material applied and on wider historical background. The general objective of the work was an assessment of ‘amorphization’ of radially-planned historic settlement units in Poland, as a general threat to their spatial legacy. The consecutive practical objectives include spatial planning concepts that would prevent ‘amorphization’ and preserve, or feature, or even augment morphogenetic characteristic of the settlement units; nevertheless, this still relates to the future phase of the research.

Słowa kluczowe

PL

ruralistyka; typologia wsi; ochrona krajobrazu wiejskiego; architektura wsi

EN

rural planning; typology of villages and hamlets; countryside preservation; country architecture

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej
• Czasopismo: Architecturae et Artibus
• Rocznik: 2019
• Tom: Vol. 11, no. 4
• Strony: 38--55
• Opis fizyczny: Bibliogr. 39 poz., rys.

Twórcy

autor

Szeligowska Maria

• studentka Wydziału Architektury Politechniki Białostockiej, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok

autor

Szewczyk Jarosław

• Politechnika Białostocka, Wydział Architektury, ul. O. Sosnowskiego 11, 15-893 Białystok

Bibliografia

• 1. Adamska M. E. (2004), XVIII-wieczny zespół mieszkaniowy w Jedlicach jako przykład fryderycjańskiego osadnictwa hutniczego w dolinie rzeki Małej Panwi, „Architectus”, nr 15, s. 35-42.
• 2. Adamska M. E. (2015), Johann Martin Pohlmann (1726–1800). Architekt epoki fryderycjańskiej, „Architectus”, nr 41, s. 3-20.
• 3. Balzer O.(1910), Chronologia najstarszych kształtów wsi słowiańskiej i polskiej, „Kwartalnik Historyczny”, t. XXIV, s. 359-406.
• 4. Bimler K. (1929), Kupp in Oberschlesien, eine Radiale Siedlung von 1780, „Ostdeutsche Bauzeitung”,Jg. 27, No. 69, s. 509.
• 5. Buczak E. (1965), Wieś Jamno. Szkic historycznokulturowy, „Rocznik Koszaliński”, no. 1, Koszalin, s.146-170.
• 6. Burszta J.(1954), Zagadnienie nawsia wosa
• 7. Burszta J. (1958), Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. O tworzeniu się krajobrazu osadniczego ziem polskich i rozplanowań wsi, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
• 8. Cepil M. (2018), Geneza i dziedzictwo kulturowe osad fryderycjańskich we współczesnych granicach Łodzi, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, t. 19, z. 1, s. 49-66.
• 9. Chilczuk M. (1970), Osadnictwo wiejskie Polski (formy i układy przestrzenne), PWN, Warszawa.
• 10.Chorowska M., Zabłocka A. (1988), Założenia centralne na Śląsku Opolskim z okresu kolonizacji fryderycjańskiej, [w:] Z badań architektury, urbanistyki i sztuki Śląska, „Prace Naukowe IHASiT PWr nr 19, Studia i Materiały”, nr 9, Wydawnictwo PWr, Wrocław, s. 27-74.
• 11. Drexler I. (1921), Odbudowanie wsi i miast na ziemi naszej, wyd. 2, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Kraków – Warszawa – Lwów.
• 12. Figlus T. (2017), Geneza, rozwój i zanik Wiączynia. Próba rekonstrukcji geograficzno-historycznej osadnictwa w aspekcie przemian zagospodarowania przestrzennego i rozplanowania wsi, „Studia z Geografii Politycznej i Historycznej”, t. 6(2017), s. 183-208.
• 13. Figlus T. (2018), Wybrane aspekty teoretyczne identyfikacji i waloryzacji układów ruralistycznych w Polsce, „Studia Obszarów Wiejskich”, t. 49, IGiPZ PAN + Polskie Towarzystwo Geograficzne, Komisja Obszarów Wiejskich, s. 75-92.
• 14. Gałka A. (2016), Wpływ rozwoju osiedli podmiejskich na historyczną zabudowę wsi Jamno w Koszalinie, „Kwartalnik Naukowy Problemy Rozwoju Miast”, z. IV, s. 193-201.
• 15. Gałka A. (2018), Ochrona kształtu wsi - czy warto włączać obszary wiejskie do granic administracyjnych okolicznych miast?, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, nr 504, s. 29-42.
• 16. Górak J. (1971), Problemy ochrony zabytków rurystycznych na przykładzie wsi Pańków w województwie lubelskim, „Ochrona Zabytków”, no. 24/3(94), s. 203-206.
• 17. Janowski B. (1903), O kształcie osad, „Wisła”, t. 17, s. 521-539.
• 18. Kiełczewska-Zaleska M. (1956), O powstaniu i przeobrażeniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, „Prace Geograficzne IG PAN”, nr 5, PWN, Warszawa.
• 19. Kozłowski L. (2012), Rozłogi wsi jako treść krajobrazu, [w:] K. Kurowska i M. GwoździńskaGoraj, Planowanie rozwoju przestrzeni wiejskiej, „Studia Obszarów Wiejskich”, t. 29, IGiPZ PAN, Warszawa, s. 9-30.
• 20. Krömer M. (1934), Marienau, ein „sächsischer Rundling” in OS (135 Jahre Kolonistendorf im Rosenberqer Lande), „Oberschlesien im Bild” (ilustrowany dodatek do czasopisma „Der Oberschlesische Wanderer”), 48, Neumanns Stadtbuchdruckerei, Gleiwitz, s. 4-5.
• 21. Łupiński W. (2011), Paproć Duża – wieś o układzie promienistym, „Studia Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN”, z. 142, s. 356-353.
• 22. Meitzen A. (1863), Urkunden schlesischer Dörfer, zur Geschichte der ländlichen Verhältnisse und der Flureintheilung insbesondere, Joseph Max % Komp., Breslau.
• 23. Mączyński F. (1915), O miastach i miasteczkach. Przyczynek do odbudowy: plan regulacyjny, dawne plany sytuacyjne, „Architekt, Miesięcznik poświęcony architekturze, budownictwu i przemysłowi artystycznemu”, r. XVI, listopad-grudzień (zeszyt nadzwyczajny), Kraków, s. 6-18.
• 24. Muszyński A. (1978), Rys historyczny wsi Jamno, [w:] E. Buczak, T. Gasztold, R. Lachowicz (red.), Z problemów ratowania kultury jamneńskiej (Seria Wydawnictw Monograficznych, nr 4), Muzeum Okręgowe w Koszalinie i Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Oddział w Koszalinie, Koszalin, s.
• 15-33.
• 25. Plit J. (2016), Krajobrazy kulturowe Polski i ich przemiany, „Prace Geograficzne”, t. 253, IGiPZ PAN, Warszawa.
• 26. Pogodziński Z. (1975), Planowanie przestrzenne terenów wiejskich, PWN, Warszawa.
• 27. Sadowska M. (2006), Zachowane wartości kulturowe wsi Marszewo bazą jej rozwoju, [w:] W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Historia i Kultura Ziemi Sławieńskiej, t. V. Studia nad dziejami wsi, Fundacja Dziedzictwo, Sławno, s. 147-158.
• 28. Schlenger H. (1933), Friderizianische Siedlungen rechts der Oder bis 1800 auf Grund der Aufnahmen von Hammer und von Massenbach, Beihefte zum Geschichtlichen Atlas von Schlesien, Breslau.
• 29. Sienkiewicz J. (1978), Tradycyjne budownictwo wsi jamneńskiej a problemy jego ratowania, [w:] E. Buczak, T. Gasztold, R. Lachowicz (red.), Z problemów ratowania kultury jamneńskiej (Seria Wydawnictw Monograficznych, nr 4), Muzeum Okręgowe w Koszalinie i Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Oddział w Koszalinie, Koszalin, s. 35-53.
• 30. Szulc H. (1976), O typologiach morfologicznych osiedli wiejskich w Polsce, „Przegląd Geograficzny”, t. XLVIII, z. 4, s. 627-636.
• 31. Szulc H. (1988), Morfogenetyczne typy osiedli wiejskich na Pomorzu Zachodnim, „Prace Geograficzne IGiPZ PAN”, nr 149, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.
• 32. Szulc H. (1995), Morfogeneza osiedli wiejskich w Polsce, „Prace Geograficzne”, t. 163, IGiPZ PAN, Wrocław.
• 33. Szmytkie R. (2014), Metody analizy morfologii i fizjonomii jednostek osadniczych, „Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego”, nr 35, Wrocław.
• 34. Szymski A. (2009), Archetypiczne wartości wsi pomorskiej. Tożsamość wsi pomorskiej we współczesnym krajobrazie kulturowym (szanse i zagrożenia), [w:] Z. Kuriata (red.), Polskie krajobrazy wiejskie dawne i współczesne, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego”, nr 12, Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Sosnowiec, s. 33-46.
• 35. Tkocz J. (1998), Organizacja przestrzenna wsi w Polsce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”, nr 1734.
• 36. Tłoczek I. (1958), W sprawie badań nad architekturą ludową, „Ochrona Zabytków”, vol. 11/1-2(40-41), s. 19-34.
• 37. Witek M., Witek W. (2009), Typologia wiejskich układów przestrzennych w gminie Sławno, [w:] W. Rączkowski, J. Sroka (red.), Historia i Kultura Ziemi Sławieńskiej, t. IX, Krajobrazy okolic Sławna, Fundacja DZIEDZICTWO, Sławno, s. 173-204.
• 38. Wójcik M. (2012), Geografia wsi w Polsce. Studium zmiany podstaw teoretyczno-metodologicznych, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź.
• 39. Zaborski B. (1927), O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, „Prace Komisji Etnograficznej”, t. 1, Kraków.