Swojskość w polskim modelu miasta-ogrodu. Polskie wczesne rozwiązania na tle zagranicznych przykładów

• Autorzy: Szmelter Alicja

Warianty tytułu

EN

The Downhome Polish Model of the Garden City: Early Polish Solutions against a Background of Foreign Examples

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

W późnych latach 80. XX wieku urbaniści ponownie zainteresowali się ideą miasta-ogrodu, opracowaną w latach 90. XIX wieku przez jej „wynalazcę” Ebenezera Howarda, angielskiego stenografa kontestującego istnienie wielkich miast, upatrującego drogę do poprawy warunków życia miejskiego poprzez zastąpienie gwałtownie rozrastających się miast, siecią niewielkich, samowystarczalnych ekonomicznie miasteczek, zatopionych w zieleni, położonych wśród pól i lasów. Obserwowany od tego czasu w kręgach planistycznych, kolejny zwrot ku próbom stworzenia bardziej bliskich naturze warunków życia w wielkim mieście, a także ku zdefiniowaniu ram przestrzennych dla prawdziwego uczestnictwa obywatela w życiu lokalnej społeczności, wiodły do ponownego „odkrycia” idei Howarda i do jej analizy pod kątem dostosowania pierwotnych zasad do warunków współczesności. „Renesansowi” idei towarzyszą prowadzone przez historyków urbanistyki badania nad realizacją idei miasta-ogrodu, dotyczące zwłaszcza początków jej stosowania w praktyce, gdy zakładano w pierwszych dekadach XX wieku, w Europie i poza nią, pionierskie miasta-ogrody i przedmieścia-ogrody. Badania zaowocowały m.in. spostrzeżeniem, że idea miasta-ogrodu ma charakter uniwersalny, dawała się dostosować do lokalnych warunków i wiodła do wytworzenia lokalnej tradycji kształtowania zespołów odwołujących się do powinowactwa z howardowską kanoniczną wizją. W pracy skoncentrowano się na wskazaniu, które z cech urbanistyki najwcześniejszych polskich miast i przedmieść ogrodów niosą treści odróżniające te rozwiązania od przykładów zagranicznych. Omówiono także te cechy ich urbanistyki, które są wspólne dla projektów polskich i zagranicznych, wskazując na drogi wzajemnych inspiracji. Starano się wyróżnić te cechy rozwiązań projektowych, które świadczą o świadomym czerpaniu z tradycji polskiej sztuki budowy miast. Wskazano również na implikacje dotyczące wyboru architektonicznego stylu dla elementów tworzących strukturę zespołu. Do porównań wybrano wiodące przykłady realizacji europejskich. Potraktowano, jako punkt wyjścia do rozważań, najwcześniejsze przykłady angielskich miast i przedmieść ogrodów (Letchworth, 1904; Hampstead Garden Suburb, 1908), omówiono cechy wyróżniające rozwiązania niemieckie (Hellerau, 1908; Staaken, 1914), osady patronackie koncernu Kruppów z przełomu XIX i XX wieku, przykłady francuskie (Suresnes, 1919) i rosyjskie (Prozorowka, 1912), wspomniano przykład włoskiego Milanino (1911). Starano się uwypuklić te cechy rozwiązań, które miały wspomagać powstanie lokalnych społeczności. Miasto-ogród, powstałe w różnych kontekstach społecznych, przestrzennych i klimatycznych, stało się manifestacją przywiązania do lokalnej tradycji wznoszenia niewielkich miasteczek lub osad a jego architektura odwoływała się do form architektury akceptowanych przez ogół społeczeństwa, wyrażających ideę życia w niewielkim domu z ogródkiem, czerpania satysfakcji z dobrodziejstwa funkcjonowania w lokalnej społeczności, z samowystarczalności ekonomicznej zespołu i samodzielnego zarządzania na poziomie lokalnym. Analiza projektów Miasta-ogrodu Ząbki (1912), Miasta-ogrodu Młociny (1914), kolonii weteranów na Pradze (1915), i nieco później projektowanego Miasta-ogrodu Czerniaków (od 1921) wykazała, że wybitną cechą założeń polskich stało się nawiązanie do wartości historycznych miejsca. W projekcie parcelacji Młocin wciągnięto do kompozycji urbanistycznej istniejące założenie z doby baroku, w postaci osi kompozycyjnej łączącej pałacyk podmiejski z rynkiem nowej struktury, a w Czerniakowie, neobarokowa, „pałacowa” wersja architektury nowego układu, prawdopodobnie nawiązała do pałacyku już nie istniejącego w momencie projektowania, przywołując wspomnienie o nim. Chociaż w projektach polskich miast-ogrodów proponowano zabudowę domów szeregowych, lub domów bliźniaczych, ideałem dla mieszkańca miasta i przedmieścia-ogrodu stał się dom wzorowany na szlacheckim dworku, stojący na rozległej działce, a dla ogólnej dyspozycji przestrzennej – miasteczko o formie wzorowanej na kameralnym układzie z doby renesansu lub mającym bardziej monu- mentalne cechy, zespole pałacowym z doby baroku o wyraźnie wyartykułowanej przestrzeni publicznego podwórca-placu. Nowatorska polska próba podjęta w latach 20. XX wieku, realizacji nowego typu układów nawiązujących do średniowiecznych „okolnic”, nie powiodła się.

EN

It was in the late nineteen–eighties that urban planners once again became interested in the idea of the garden city as developed in the eighteen–nineties by its “inventor” Ebenezer Howard, an English stenographer who challenged the existence of big cities. He saw the road to improved urban living conditions in the replacement of rapidly expanding cities with a network of small, economically self–sufficient towns engulfed by vegetation, sited amidst fields and forests. The successive return to efforts at creating big city living conditions closer to nature as well as to a defining of a spatial framework for the real participation of the citizen in the life of the local community, observed since then in planning circles, has led to the “rediscovery” of Howard’s idea and its analysis in terms of adapting his initial principles to contemporary conditions. The “renaissance” of this idea is being accompanied by studies on the implementation of the concept of the garden city by historians of urban planning. These studies particularly pertain to the beginnings of the concept’s application in practice, when pioneering garden cities and garden suburbs were established in the first decades of the twentieth century in Europe and beyond. This research has borne fruit in the observation that the idea of the garden city is universal in character and can be adapted to local conditions that lead to the development of local traditions for the shaping of complexes invoking kinship with Howard’s canonical vision. The paper strives to point out the urban planning qualities of the earliest Polish garden cities and suburbs whose content differentiates their solutions from foreign examples. Also discussed are urban planning qualities held in common by Polish and foreign designs that point to a path of mutual inspiration. Efforts have been made to isolate qualities of the design solutions that bear witness to the conscious application of the Polish art of city building. Also indicated are the implications relating to the architectural style of elements forming the structure of such complexes. Leading examples of European projects were selected for comparative purposes. The earliest examples of English garden cities and suburbs (Letchworth, 1904 and Hampstead Garden Suburb, 1908) were chosen as a starting point for consideration. Qualities differentiating German solutions (Hellerau, 1908 and Staaken, 1914) and the Krupp company umbrella settlements are discussed, as are French (Suresnes, 1919) and Russian (Prozorovka, 1912) examples, together with the Italian Milanino (1911). Every effort was made to stress those solution qualities that were aimed at supporting the development of a local community. Garden cities, emerging in various social, spatial, and climatic contexts, became a manifestation of commitment to the local tradition of building small towns or settlements. Their architecture made reference to forms accepted by society in general and expressed the idea of life in a small house and garden, drawing satisfaction from the benefits of functioning in a local community as well as an economically self– sufficient complex with independent management on the local level. Analysis of the designs for Ząbki Garden City (1912), Młociny Garden City (1914), the veterans’ colony in Warsaw’s Praga District (1915), and the somewhat later design for Czerniaków Garden City (starting 1921) indicates that the eminent feature of Polish projects was their references to the historical values of the site. In the subdivision design for Młociny, the existing urban compositions dating from the Baroque period were brought in the form of a compositional axis linking a suburban palace with the market square of the new structure. In Czerniaków, the neo–Baroque “palatial” version of the architecture of the new layout most probably made reference to the palace that no longer existed at the time of the design work, invoking its memory. Although the designs for Polish garden cities did propose buildings in the form of row or semidetached housing, the ideal for a resident of the garden city or suburb was a house modeled on the manor house on an expansive lot, where the overall spatial disposition for the town was modeled on an intimate layout dating from the Renaissance period or one with more monumental features—a palatial complex from the Baroque period with a clearly articulated courtyard–square public space. A novel Polish effort taken up in the nineteen–twenties to build new types of layouts making reference to Medieval rundling was never successful.

Słowa kluczowe

PL

miasto; przedmieście; ogród; urbanistyka; początek dwudziestego wieku

EN

garden cities and suburbs; urban planning; architectural tradition

• Wydawca: Politechnika Warszawska, Wydział Architektury
• Czasopismo: Studia do Dziejów Architektury i Urbanistyki w Polsce
• Rocznik: 2019
• Tom: nr 2
• Strony: 166--193
• Opis fizyczny: Bibliogr. 15 poz., rys.

Twórcy

autor

Szmelter Alicja

• Zakład Architektury Polskiej, Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej

Bibliografia

• [1] Walter L. Creese, The Search for Environment: The Garden City Before and After, New Heaven: Yale University Press 1966.
• [2] Jean P. Gaudin, The French Garden City, [w:] The Garden City. Past, Present and Future, red. S.V. Ward, London 1992, s. 52–67.
• [3] Peter Hall, Retro Urbanism: on the Once and Future TOD, [w:] Sprawl and Suburbia, red. W.S. Saunders, “Harvard Design Magazine Readers”, Minneapolis–London 2005, s. 122–130.
• [4] Dolores Hayden, Building Suburbia. Green Fields and Urban Growth, 1820–2000, New York 2003.
• [5] Ebenezer Howard, Miasta-ogrody jutra (tłum. M. Trykozko), Centrum Architektury, Warszawa 2015.
• [6] Alfred Lauterbach, Zarys budowy miast podług zasad artystycznych, „Sztuka”, 1914, zeszyty XX–XXII.
• [7] Mervyn Miller, Letchworth. The First Garden City, Chichester 2002.
• [8] Małgorzata Rozbicka, Małe mieszkanie z ogrodem w tle w teorii i praktyce popularnego budownictwa mieszkaniowego w międzywojennej Polsce, Warszawa 2007.
• [9] Alicja Szmelter, Niezrealizowany projekt miasta-ogrodu Młociny a źródła jego inspiracji, [w:] Idea miasta-ogrodu a tereny zieleni Warszawy, red. M. Sołtys, Warszawa 2002, s. 23–32.
• [10] Raymond Unwin, The Garden City Principle Applied to Suburb, London 1912.
• [11] Teresa Zarębska, Oskara Sosnowskiego projekt Miasta-ogrodu Czerniaków, [w:] Hortus Vitae. Księga pamiątkowa dedykowana Andrzejowi Michałowskiemu, Warszawa 2001, s. 297–316.
• [12] S., Wzorowe miasto-ogród, „Ogrodnik”, 1910, nr 6, s. 89.
• [13] Konkurs na zadrzewienie miasta-ogrodu „Ząbki”, „Ogrodnik”, 1912, nr 49, s. 783.
• [14] Wystawa architektury i wnętrz w otoczeniu ogrodowym, „Architekt”, 1912, nr 11–12.
• [15] Miasta-ogrody pod Warszawą, „Sztuka”, 1914, zeszyty V–VIII.