Próba rekonstrukcji układu przestrzennego zamku wysokiego (domu konwentu) w Kowalewie Pomorskim na podstawie źródeł historycznych i najnowszych wyników badań archeologiczno-architektonicznych

• Autorzy: Wasik B. , Wiewióra M.

Identyfikatory

DOI

10.17425/WK45KOWALEWO

Warianty tytułu

EN

Attempt at reconstruction of the spatial layout of the high castle (the chapter house) in Kowalewo Pomorskie on the basis of historical sources and the latest results of archaeological-architectonic research

• Języki publikacji: PL EN

Abstrakty

PL

Badania archeologiczne zamku w Kowalewie rozpoczęły się w 2013 roku. Dotąd wiedza na jego temat opierała się na szkicu z XIX wieku i krótkich nowożytnych opisach. Z zamku wysokiego na powierzchni nie pozostały żadne relikty. Zamek, którego początek budowy ustalano do tej pory na lata 70–80. XIII wieku, składał się z zamku wysokiego (domu konwentu) otoczonego parchamem i trzech przedzamczy. Przed wzniesieniem murowanego zamku w Kowalewie funkcjonowała drewniana warownia krzyżacka, lecz z dotychczasowych badań wynika, ze zamek wysoki zbudowano na „surowym korzeniu”. Pierwotna warownia musiała się więc znajdować gdzie indziej. Prowadzone w latach 2013– 2015 badania umożliwiły rozpoznanie i rekonstrukcję układu głównej i najsłabiej zachowanej części zamku – domu konwentu. Była to budowla czteroskrzydłowa na planie zbliżonym do kwadratu o boku około 45 m. Zamek nie posiadał wieży głównej ani narożnych wież, brak też dowodów istnienia murowanego krużganka. Główne, południowe skrzydło mieściło najważniejsze, znane ze źródeł pisanych pomieszczenia – kaplicę i refektarz. Od tej strony prowadził przez szyję bramną także wjazd do zamku. Nie był on usytuowany symetrycznie, ale był przesunięty w kierunku zachodnim. Nie ma pewności, jakie wnętrza mieściły się w skrzydle zachodnim – być może sypialnie braci. Północne i wschodnie pełniły najpewniej funkcje gospodarcze, mieszcząc na parterze kuchnię, browar i piekarnię. Większość skrzydeł była podpiwniczona, z wyjątkiem przejazdu bramnego i części środkowej skrzydła wschodniego. Analiza formalna i stylistyczna wskazuje na to, że dom konwentu, zachowany filar gdaniska i kościół parafialny w mieście budowały te same ekipy. Wyniki nowych badań wskazują, że wbrew dotychczasowym poglądom, początek budowy należy datować na przełom XIII i XIV wieku, a czas zasadniczych prac budowlanych na 1. ćwierć XIV wieku.

EN

Archaeological research of the castle in Kowalewo started in 2013. Before that the knowledge concerning the castle had been based on the sketch from the 19th century and brief modern-day descriptions. There are no surface relics of the high castle. The castle, the beginnings of whose construction were believed to date back to the 1270s-1280s, consisted of the high castle (chapter house) surrounded by a bailey of the ‘parcham’ type and three wards. Before the masonry castle was erected, a woodenbuilt Teutonic fortress had functioned in Kowalewo, but the research so far has shown that the high castle was built “in cruda radice”. Therefore, the original fortress must have been located elsewhere. The research carried out in the years 2013–2015 allowed for identifying and reconstructing the layout of the main and the worst preserved section of the castle – the chapter house. It was a four-wing building on the square-like plan the side of which measured about 45 m. The castle did not have the main tower, or corner towers; there is no evidence of the existence of a masonry cloister either. The main, south wing housed the most important rooms, known from written sources – the chapel and the refectory. The entrance to the castle also led from this side through the gate neck. It was not symmetrically situated, but shifted to the west. It is not certain what rooms were located in the west wing – perhaps brothers’ bedrooms. The north and east wings must have served utility functions, housing the kitchens, the brewery and the bakery on the ground floor. Most of the wings had cellars underneath, with the exception of the gate passage and the central section of the east wing. A formal and stylistic analysis indicates that the chapter house, the preserved dansker pillar and the parish church in the town were built by the same teams of masons. Results of the latest research indicate that, contrary to previous beliefs, the construction beginnings ought to be dated to the turn of the 13th and 14th century, and the period of essential building work to the 1st quarter of the 14th century.

Słowa kluczowe

PL

Kowalewo Pomorskie; zamek krzyżacki; zamek wysoki; architektura; archeologia

EN

Kowalewo Pomorskie; Teutonic castle; high castle; architecture; archaeology

• Wydawca: Zarząd Główny Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków
• Czasopismo: Wiadomości Konserwatorskie
• Rocznik: 2016
• Tom: Nr 45
• Strony: 53--65
• Opis fizyczny: Bibliogr. 46., il.

Twórcy

autor

Wasik B.

• Instytut Archeologii UMK w Toruniu, Zakład Archeologii Architektury

autor

Wiewióra M.

• Instytut Archeologii UMK w Toruniu, Zakład Archeologii Architektury

Bibliografia

• 1. Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. II: Województwo chełmińskie, cz. 2: Ziemia chełmińska, wyd. J. Dygdała, Toruń 2009, 175–176 Opis królewszczyzn w województwach chełmińskim, pomorskim i malborskim w roku 1664, wyd. J. Paczkowski, Toruń 1938, 3–4.
• 2. C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in Preussen, Bd. II: Preussen zur Zeit der Landmeister, Berlin 1888, s. 26–27.
• 3. B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa, 1984, s. 174.
• 4. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI: Województwo bydgoskie, pod red. T. Chrzanowski, M. Kornecki, z. 6: Powiat golubsko-dobrzyński, Warszawa 1973, t. 11, z. 6, s. 34–35.
• 5. B. Rogalski, Komturski gotycki zamek krzyżacki w Kowalewie na tle ówczesnej architektury obronnej zakonu, [w:] Dzieje Kowalewa Pomorskiego, pod red. J. Danielewicza, Bydgoszcz 1986, s. 57–96.
• 6. T. Torbus, Die Konventsburgen in Deutschordensland Preussen, München, 1998, s. 132–137, 637–641.
• 7. M. Haftka, Zamki krzyżackie w Polsce. Szkice z dziejów, Malbork–Płock 1999, s. 135–139.
• 8. L. Kajzer, S. Kołodziejski, J. Salm, Leksykon zamków w Polsce, red. L. Kajzer, Warszawa 2001, s. 231.
• 9. W. Antkowiak, P. Lamparski, Zamki i strażnice krzyżackie ziemi chełmińskiej (historia, plany, tajemnice), 1999, Toruń, s. 47–49.
• 10. D. Poliński, „Chełmińskie” warownie Zakonu na pograniczu krzyżacko-pruskim i krzyżacko-polskim, [w:] Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, red. K. Grążawski, Włocławek–Brodnica 2007, s. 155–178.
• 11. Gród czy zamek? Z badań nad najwcześniejszymi krzyżackimi obiektami obronnymi w ziemi chełmińskiej, AHP, t. 15: 2003, nr 1, s. 181–196.
• 12. M. Wiewióra, Gród i zamek w państwie krzyżackim. Miejsce tradycji czy tradycja miejsca, w druku.
• 13. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, 1222 Koualeuo, t. 4, s. 509–511
• 14. J. Powierski, Dobra ostrowicko-golubskie biskupstwa włocławskiego na tle stosunków polsko-krzyżackich w latach 1245–1308, Gdańsk, 1977, s. 36, 71.
• 15. P. Birecki, Gmina Kowalewo Pomorskie. Tradycja i nowoczesność, 2010, s. 18i n.
• 16. W. Chudziak, op. cit., s. 25–34; M. Wiewióra, Długi wiek XIII – początki krzyżackiej murowanej architektury obronnej na ziemi chełmińskiej w świetle najnowszych badań, AHP, t. 22: 2015, s. 113–144.
• 17. Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej w świetle najnowszych badań wybranych obiektów, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. LVIII: 2013, z. 1, s. 97–123.
• 18. Piotr z Dusburga, Kronika Ziemi Pruskiej, Toruń 2004, s. 136–137.
• 19. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, s. 509
• 20. J. Heise Die Bau – und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen: Der Kreis Kulm, H. V, Danzig 1887, 183–187.
• 21. A. Pabian, W. Rozynkowski, Zamki krzyżackie na ziemi chełmińskiej, 1997, s. 59–64.
• 22. D. Poliński, Późnośredniowieczne osadnictwo wiejskie w ziemi chełmińskiej, Toruń 2003, s. 182.
• 23. W. Chudziak, Quondam castra w świetle badań wczesnośredniowiecznych grodzisk ziemi chełmińskiej, Archaeologia Historica Polona, t. 3: 1996, s. 25–34;
• 24. Spuścizna po Janie Długoszu, dziejopisie polskim, to jest Kronika Wiganda z Marburga, rycerza i brata zakonu niemieckiego, wyd. Jan Voigt, E. Raczyński, Poznań 1842, s. 29.
• 25. J. Frankidejski, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej: podług urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880.
• 26. S. Jóźwiak, J. Trupinda, Krzyżackie zamki komturskie w Prusach. Topografi a i układ przestrzenny na podstawie średniowiecznych źródeł pisanych, Toruń, 2012, s. 146 i n.
• 27. B. Wasik, Architektura zamku w Kowalewie Pomorskim w świetle badań z 2013 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2013, s. 6.
• 28. J. Gierszewski, Historia miasta Kowalewa w zarysie, Wąbrzeźno 1936, s. 18–25.
• 29. G. Żabiński. Das Grosse Ä mterbuch des Deutschen Ordens – remarks on its value for arms and armour research.” w: Weapons Bring Peace? Warfare in Medieval and Early Modern Europe, ed. L. Marek. Wratislavia Antiqua 18. Wrocław, Uniwersytet Wrocławski 2013, s. 199–212.
• 30. W. Ziesemer, Das grosse Ä mterbuch des Deutschen Ordens (GÄ DO), (ed.), Danzig, 1921, s. 412.
• 31. B. Wasik, Wnioski na temat układu przestrzennego i techniki budowy zamku na podstawie badań z 2015 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2015.
• 32. Ch. Herrmann, Mittelalterliche Architektur im Preussenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und –Geographie, Petersberg–Olsztyn 2007, s. 113–115.
• 33. 44 A. Momot, B. Wasik, Badania archeologiczno-achitektoniczne zamku krzyżackiego w Kowalewie Pomorskim w roku 2013 (maszynopis w IA UMK), Toruń 2013.
• 34. B. Wasik, Opisy wykopów badawczych (maszynopis w IA UMK), Toruń 2014.
• 35. I. Sławiński, Zamek w Golubiu, Warszawa–Poznań–Toruń 1976, s. 30.
• 36. T. Torbus, Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014, s. 357.
• 37. B. Wasik, Relikty architektury odkryte podczas badań archeologiczno- architektonicznych na zamku w Kowalewie Pomorskim prowadzonych w 2014 roku i wstępna analiza źródeł z nią związanych (maszynopis w IA UMK), Toruń 2014
• 38. B. Wasik, Zamek w Kowalewie Pomorskim – pierwsze wyniki badań archeologicznych, [w:] Stare i nowe dziedzictwo Torunia, Bydgoszczy i regionu (w druku).
• 39. B. Wasik, Prace budowlane na zamkach w Grudziądzu i Toruniu u progu XIV wieku. Przyczynek do badań nad średniowiecznymi warsztatami budowlanymi w Prusach, Rocznik Grudziądzki, 2014: 22, s. 102, ryc. 2.
• 40. H. Mackiewicz, A. Mackiewicz, Wyniki badań archeologicznych w obrębie gdaniska przy zamku w Ostródzie, [w:] Ostróda – siedem wieków dziejów miasta, red. R. Sajkowski, Ostróda 2005, s. 67.
• 41. Por. B. Wasik, Dzieje budowy i architektura zamku w Papowie Biskupim na ziemi chełmińskiej w świetle ostatnich badań, Biuletyn Historii Sztuki, 2014: 72(1), s. 95.
• 42. Próba rekonstrukcji etapów budowy i układu przestrzennego zamku na podstawie wyników badań historycznych, archeologicznych i architektonicznych, [w:] Zamek biskupów chełmińskich w Wąbrzeźnie. Studia i materiały, red. M. Wiewióra, Toruń 2014, s. 208.
• 43. Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Technika i etapy budowy, Ochrona Zabytków, 2015: 68 (1), s. 169.
• 44. K. Cackowski, B. Wasik, Opisy wykopów badawczych eksplorowanych w 2015 roku (maszynopis w IA UMK), Toruń 2015
• 45. A. Momot, B. Wasik, op. cit.; B. Wasik, Opisy wykopów badawczych (maszynopis w IA UMK), Toruń 2014.
• 46. A. Konieczny, Dzieje budowy kościoła św. Jakuba w Toruniu w XIV wieku w świetle analizy architektonicznej, Biuletyn Historii Sztuki, 2012: 64 (2), s. 8; B. Wasik, Budownictwo zamkowe…, s. 387–388.