As part of the 2nd Scientific Workshop “Heritage and History of Mining”, which took place on October 3-4, 2020 in Ludwikowice Kłodzkie (Góry Sowie, SW Poland), two field sessions were conducted. The sites of the first of them, a pedestrian one, were located in Ludwikowice Kłodzkie. The first object shown was the Henryk adit (formerly Hellmuth), which was part of the 19th-century Glückauf Louis hard coal mine, incorporated into the Wenceslaus mine in 1914. The adit features a well-preserved brick wall housing and an explosives chamber from 1922. The Gontowa facility, an element of the Nazi RIESE complex, was built at the end of World War II. It is a system of two adits and drifts connecting them with a total length of 800 m. Elements of the geological structure and the preserved relics of the technique of mining works are perfectly visible in it. The second field trip led through the region of Walim, Zagórze Śląskie and Świerki. The small Silberloch adit is located below the Walimska Pass. The oldest archival records about it come from 1548, it was already considered old then. Earlier, silver ores were searched there, the works were carried out by hand. Traces of the use of hammers and irons are perfectly visible in several places. There are also blasting holes in the deeper part of the excavation. Near the Bystrzyckie Lake, there are remains of underground mining works carried out before the 18th century in the village of Schlesierthal. Lead, silver, zinc and copper ores were searched for in quartz-barite hydrothermal veins. In Świerki there is a large, closed melaphyre quarry, established in 1902 by the company Steinwerke C.C. v. Thaden. Ten years later, the plant was modernized and a nearly 3-kilometer long ropeway to a nearby railway siding was built. The mine, with breaks, operated until 2012. An interesting fact was the presence of a 1.5-meter-thick jasper seam in the deposit.
Znosko (1981a, b) first stated the important fact that the Sowie Góry "nappe” was lying on the rocks of the Middle Sudetic Ophiolite Complex. In the light of current geophysical and tectonic data, it still remains up-to-date. Both those articles have initiated a new look at the Paleozoic tectonic evolution of the Sudetes and its surroundings. This article presents an analysis ofpotential boundaries oflithostratigraphic terranes in the Sudetes and the Fore-Sudetic Block, confirmed by the waveforms of gravity horizontal gradients. Gravimetric modelling along the selected profile 3 makes it possible to present the subsurface geological structure. Metamorphic rocks of the Sowie Góry complex can probably reach a depth of almost 5 km on the Fore-Sudetic Block. Below them are mafic and ultramafic rocks, reaching a depth of up to 12 km, which belong to the Middle-Sudetic Ophiolite Complex. The kinematic data from the Sowie Góry metamorphic complex indicate displacement with the top-to-SW and to-S, as in the Middle-Sudetic Ophiolite Complex. Controversy over the origin and the geotectonic environment of the Early Ordovician protolith of the Sowie Góry gneisses, which are probably a magma product of arc-type magmatism formed above a subduction zone of the Tornquist Ocean. The Sowie Góry terrane can be considered as a relic of the Early Ordovician Paleozoic magma arc (the so-called peri-Baltic arc). The Sowie Góry terrane was moved towards the SW and S on obducted dismembered fragments of ophiolite sequences after closing the Rheic Ocean during the Eo-Variscan orogenesis.
Geostanowiska w Polsce są coraz częściej zagospodarowywane dla zwiedzających i udostępniane jako atrakcja turystyczna. Wśród nich znajdują się obiekty podziemne, jak kopalnie lub sztolnie, które często – oprócz dużych walorów geologicznych – posiadają także ważne znaczenie historyczne i kulturowe. Zarządzanie obiektami tego typu powinno uwzględniać racjonalne działania w zakresie ich ochrony i zagospodarowania dla potrzeb odwiedzających. Artykuł przedstawia aktualną ofertę turystyczną i stan zagospodarowania podziemnego kompleksu Osówka – obiektu powstałego w czasie II wojny światowej dla potrzeb militarnych. Stanowi on przykład atrakcji turystycznej, gdzie przy zagospodarowaniu obiektu do współczesnych funkcji, konieczne jest zachowanie i poszanowanie dwóch walorów: geologicznego – związanego z cennymi obiektami przyrody nieożywionej oraz historycznego – związanego z trudną i bolesną historią II wojny światowej.
EN
Geosites located in Poland are increasingly being developed and made available to the public as a tourist attraction. Among them there are underground facilities such as mines or tunnels, which often have, in addition to the high geological values, great historical and cultural importance. The development of the facilities of this type should include reasonable measures aimed at their protection and development for the tourist use. The purpose of this article is to present the current state of the tourist offer and development of the underground complex Osówka – underground facility formed during World War II for military purposes. The complex is an example of a tourist attraction where the development of the facility and its adjustment to any function requires preservation and respect of the two values: the geological – associated with precious objects of inanimate nature and historical – associated with a difficult and painful history of World War II.
W artykule przedstawiono krótką historię powstania i rozwoju podziemnych obiektów militarnych na terenie Gór Sowich. Zwrócono szczególną uwagę na fakt, że obiekty wchodzące w skład kompleksu „Riese” („Olbrzym”) stanowią źródło informacji o minionych zdarzeniach nie tylko w kontekście historii najnowszej, ale również umożliwiają badaczom spojrzenie w minione epoki geologiczne. Obiekty te są atrakcją turystyczną, ale również umożliwiają badaczom prowadzenie podziemnych kartowań geologicznych w celu dokładnego zapoznania się z budową górotworu. Dzięki temu, oprócz podziemnych tras dydaktycznych, możliwe staje się stworzenie szeregu tras geoturystycznych ukazujących piękno przyrody i umożliwiających obserwację struktur geologicznych niewidocznych na powierzchni ziemi.
EN
This article shows the short story of the birth and development of underground military facilities in the Sowie Mountains area. Particular attention has been paid to the historical matter of “Riese” (“Giant”) facilities. In addition to the underground teaching paths they are an important source of information for the modern history and the past geological ages. This tourist attraction allows researchers to draw underground geological maps and aids the precise recognition of rock formations that surround the “Riese” facilities. This makes it possible to establish many geotouristical routes revealing the beauty of the surrounding nature and observe the geological structures impossible to see from the surface.
This study provides the preliminary report about first occurrence of orthorhombic 11C pyrrhotite (Fe(1-x)S) from the Sudetes, Poland. Samples of pyrrhotite-containing two-pyroxene gabbro were found in a classic pegmatite locality in Michałkowa near Walim in the Góry Sowie Block. Based on microscopic methods, pyrrhotite is associated with pentlandite, chalcopyrite, chromite, ilmenite, gersdorffite, magnetite, biotite, magnesiohornblende, clinochlore, lizardite and talc. X-Ray diffraction (XRD) indicate that pyrrhotite has orthorhombic 11C structure and it is characterized by: a = 3.433(9) Å, b = 5.99(2) Å, c = 5.7432(5) Å, β = 90º and d102 = 2.06906 Å. Mössbauer studies confirmed the XRD data. Pyrrhotite has three sextets with hyperfine parameter values 30.8 T for sextet A, 27.9 T and 25.8 T for sextets B and C respectively, indicating orthorhombic structure, the composition near Fe10S11 and x = 0.0909.
6
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
W artykule zaprezentowano najważniejsze wyniki badań otrzymane w ramach realizacji pracy dyplomowej pod tytułem "Charakterystyka budowy geologicznej obiektu "Włodarz" (kompleks "Riese", Góry Sowie) na podstawie zdjęcia geologicznego wyrobisk udostępnionych w ramach podziemnej trasy turystycznej". Omówiono także możliwości wykorzystania komercyjnych oraz darmowych aplikacji GIS jako narzędzi służących do wizualizacji wyników obserwacji. Scharakteryzowano utworzoną strukturę bazy danych oraz możliwe sposoby publikacji otrzymanych wyników. Opracowanie wykonano na podstawie rezultatów prac terenowych przeprowadzonych w obiekcie Włodarz w Górach Sowich (Sudety Środkowe), w chwili obecnej będącym kwitnącym ośrodkiem turystycznym przyciągającym zwiedzających swą ciekawą historią.
EN
The article presents the main results obtained as part of a diploma thesis titled "Characteristics of the geological structure of the "Włodarz" object (complex Riese, Owl Mountains) based on geological image of underground tunnels made available within the underground tourist route. The possibilities of using commercial and free GIS applications as tools for visualizing the results of observations were discussed. The structure of created database and possible ways of publishing the results were also characterized. Elaborat was based on the results of field work performed in the Włodarz facility in the Owl Mountains (Central Sudetes), which is currently thriving tourist center attracting visitors to its colorful history.
W Polsce jedynym jak dotychczas udokumentowanym złożem niklu jest, zaniechane w 1983 r., złoże saprolitowe w Szklarach na Dolnym Śląsku. Udokumentowane zasoby bilansowe (w kat. B i c1) wynoszą tu około 117 tys. Mg niklu metalicznego przy zawartości brzeżnej ni w rudzie 0,7%. Jednak złóż rud krzemianowych niklu zalegających w niewielkich i odizolowanych gniazdach można spodziewać się wokół bloku gnejsowego gór sowich. Zasoby prognostyczne rud niklu, występujących w tych zwietrzelinach serpentynitowych, wynoszą szacunkowo około 25 tys. Mg niklu. Postępy hydrometalurgii rud wietrzeniowych ni oraz wysokie i stabilne ceny niklu pozwalają brać pod uwagę koncentracje tego metalu w rudzie już na poziomie <0,5% Ni. Dlatego wraz z intensyfikacją poszukiwań można oczekiwać przyrostu zasobów perspektywicznych niklu o co najmniej kilkadziesiąt tysięcy ton Ni ze złóż typu saprolitowego występujących w zwietrzelinach serpentynitowych na masywach Szklar, Braszowic–Brzeźnicy i Gogołów–Jordanowa. Ponadto przeprowadzenie weryfikacji pozabilansowych rud niklu, według nowych kryteriów bilansowości, powinno dodatkowo wpłynąć na zwiększenie zasobów niklu w Polsce. Innym źródłem niklu jest cechsztyńska formacja miedzionośna, z której corocznie odzyskiwane jest około 2 tys. Mg siarczanu Ni podczas przeróbki technologicznej. Dlatego wraz z dokumentowaniem nowych zasobów cechsztyńskich rud Cu-Ag na monoklinie przedsudeckiej należy również oczekiwać przyrostu zasobów niklu, jako pierwiastka współwystępującego w tych złożach. Ponadto istnieją przesłanki dla wystąpień hipotetycznych magmowych złóż Ni-Cu typu likwacyjnego związanych z wystąpieniami ultrazasadowych kumulatów sekwencji ofiolitowej w masywach Gogołów–Jordanów, Braszowice–Brzeźnica i Nowa Ruda.
EN
In Poland, the only one documented nickel deposit is the saprolitic-type deposit in Szklary Lower Silesia, abandoned in 1983. Its documented balance resources are (b and c1 categories) ca. 117 thousands Mg of metallic nickel at 0.7% cut-off. However, around the Sowie mts. Block gneisses, more such Ni-layer silicate type ores in small and separate lenses are expected. Prognostic resources of nickel in serpentinite waste are estimated for ca. 25 thousand Mg. The advances in hydrometallurgy of weathering-type nickel ores and high nickel prices allowed considering the poor Ni-ores containing <0.5% Ni as potentially economic to modern processing. Intensification of Ni prospecting should cause an increase in the amount of prospective nickel resources by tens of thousands tons of nickel from saprolitic-type deposits hosted by serpentinite wastes developed on the Szklary, Braszowice–Brzeźnica and Gogołów–Jordanów massifs. Moreover, the verification of current documented resources according to new balance criteria should also result in an increase in Ni resources in Poland. The additional source of Ni in Poland is the Zechstein Cu-Ag-formation, from which the annual production is ca. 2 thousands Mg of nickel-sulfates during technological processing of Cu ores. It is worthy to notice that during documentation of the new Cu-Ag resources hosted by the Zechstein formation in the Fore-Sudetic Monocline, an increase in nickel resources should be expected in Poland. In this area, nickel is the coexisting element in the copper-bearing sulfide ores. Besides, some evidence for possible hypothetic resources of magmatic Ni-Cu deposits connected with ultramafic cumulates of ophiolitc sequences in the Gogołów–Jordanów, Braszowice–Brzeźnica and Nowa Ruda gabbros massifs, is also suggested.
8
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
W artykule przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych w Górach Sowich celem określenia zdolności infiltracyjnej zwietrzelin gnejsów sowiogórskich. Bezpośrednio w terenie określono wartości współczynnika wodoprzepuszczalności pionowej utworów przypowierzchniowych, wykształconych w postaci gliniastych zwietrzelin stokowych, zamykające się w przedziale 0,06–0,53 m/d. Stosując metodę oceny parametrów migracji zanieczyszczeń z wykorzystaniem jonu chlorkowego, określono średnią rzeczywistą prędkość migracji wód podziemnych w zwietrzelinach gnejsów wynoszącą 2,07 m/a.
EN
The paper presents the results of the hydrogeological investigations carried out in the Sowie Góry massif in order to estimate infiltration capacity of the weathering cover of gneisses. Based on fields works there were estimated hydraulic conductivity of clayey weathering residuals between 0,06–0,53 m/d. The contaminant transport velocity estimated in slope clayey weathering cover by fields method with the use of chloride ion amounts 2,07 m/year.
9
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
W artykule przedstawiono zmienność stężeń glinu w wodach infiltrujących przez strefę aeracji w obrębie zwietrzelin gnejsów Gór Sowich (zachodnie zbocza Wielkiej Sowy) w rejonie Sokolca. W profilu zwietrzelin do głębokości 1,8 m stwierdzono występowanie glinu w różnych formach kompleksowych o maksymalnym stężeniu dochodzącym do 7,53 mg/dm3. Jego zawartość uzależniona jest od różnych czynników, w tym odczynu wody, temperatury gruntu, wielkości infiltracji i właściwości sorpcyjnych substancji organicznej.
EN
The paper presents the variability of aluminum concentration in seepage water occurred in weathered gneisses of the Sowie Mts. in the vicinity of Sokolec village. The seepage water in weathered profile to the depth of 1.8 m contain aluminum in different forms with maximum concentrations up to 7.53 mg/dm3. The amount of Al is determined by such factors as: pH of water, soil temperature, the volume of seepage water and sorptive properties of organic matter.
10
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
W referacie opisano sposób prowadzenia robot górniczych w Górach Sowich; opisano roboty strzałowe, wentylację wyrobisk oraz technikę wykonywania wyrobisk. Pokazano również stan wyrobisk w momencie ich zatrzymania.
EN
The presentation defines mining operations, blasting operations, ventilation and mining technique in Sowie Mountains. The presentation shows also condition the excavations in the moment when all works.
11
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
Artykuł prezentuje możliwości wykorzystania materiałów archiwalnych pochodzących i Archiwów Państwowych dla celów zlokalizowania w terenie, umiejscowienia w czasie i udokumentowania działalności górniczej w starych kopalniach rud metali w Górach Sowich. Na przykładzie dwóch sztolni w dolinie Srebrnej Wody w rejonie Rzeczki, kopalni Anna na górze Błyszcz w rejonie Bielawy oraz, kopalni Augusta i Wilhelm w Kamionkach, przedstawiono w jaki sposób źródła archiwalne przyczyniają się do poznania historii poszczególnych wyrobisk, uszczegóławiają informacje w zakresie opisu technicznego kopalń, w końcu rozwijają wątpliwości i korygują dotychczasowe blady w lokalizacji sztolni. Jedynie połączenie wykorzystania badań i eksploracji terenowej ze studiami literatury fachowej, górniczej (w tym z XIX w.) oraz badania i poszukiwania archiwalne w zbiorach akt i map górniczych, stanowią gwarancję możliwie najlepszego poznania, udokumentowania i być może w przyszłości udostępnienia turystycznego dawnych kopalni w Górach Sowich.
EN
The article presents possibilities of the use of archive materials from the State Archives for two-fold purpose: locating in time or space and documenting mining activities in old ore mines in Sowie Mountains. The author uses two examples of adits in the Srebrna Woda valley in the area of Rzeczka, the mine Anna on the mountain Blyszcz in the region of Bielawa and the mine August and Wilhelm in Kamionki and presents how the archival sources help in exploring the history of excavation. He show that maps provide details on technical description of mines, while correcting the mistakes in localization of adits.
12
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
W pracy przestawiono pierwszą inwentaryzację sztolni pod Przełączą Walimską przeprowadzoną w roku 1994. Inwentaryzacją wykonano w ramach prac badawczych Wydziału Górniczego (obecnie Wydziału Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii) Politechniki Wrocławskiej, które objęły również szczegółowy opis innych zachowanych reliktów robót górniczych w okolicach Bystrzycy Górnej, Zagórza Śląskiego, Dziećmorowic i Walimia w Górach Sowich. Przeprowadzone prace badawcze przyczyniły się do lepszego poznania rozwoju robót górniczych w rejonie masywu Wielkiej Sowy oraz upowszechnienia wiedzy o sztolni pod Przełęczą Walimską i udostępnienia jej do zwiedzania.
EN
The paper presents the first stock-taking of an adit below Walimska Pass in 1994, that was made as a part of research work in Faculty of Mining (currently Faculty of Geoengineering, Mining and Geology) of Wroclaw University of Technology. Thai research resulted also in detailed description of other preserved mining relics in the following areas of Sowie Mts.: Bystrzyca Gorna, Zagorze Slaskie, Dziecmorowice and Walim. Research works contributed to better knowledge of the mining activities development in Wielka Sowa massif, as well as to broadening the information about an adit below Pass. Thanks to that research that adot is now openes for tourist.
13
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
W pracy przestawiono historię okrycia i inwentaryzacji sztolni w Bystrzycy Górnej przeprowadzonej w roku 1994. W wyniku wykonanych przez autorów badań stanu zachowania pisywanego obiektu, sztolnia ta została opisana po raz pierwszy w karcie ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa jako "Kopalnia rud ołowiu i srebra" w Bystrzycy Górnej. W ramach prac badawczych Wydziału Górniczego (obecnie Wydziału Geoinżynierii, Górnictwa i Geologii) Politechniki Wrocławskiej autorzy szczegółowo opisali ten oraz inne zinwentaryzowane w latach 94-19% relikty robót górniczych w okolicach Bystrzycy Górnej, Zagórza Śląskiego, Dziećmorowic i Walimia w Górach Sowich.
EN
The paper presents the history of discovery and stock-taking of an adit in Bystrzyca Gorna in 1994. As a result of authors' research of a state of an preservation, the adit was described for the first time in Td card of architecture and bulling engineering monuments as the "Kopalnia rud olowiu i srebra" and silver ore mine) in Bystrzyca Gorna. During research in a 1994-1996 period in a Wroclaw University of Technology (in a former Mining Faculty, currently Faculty of Geoingineering, Mining and I Geology) authors described and drew up an inventory of this and other relics of mining activities in a area of Bystrzyca Gorna, Zagorze Slaskie, Dziecmorowice and Walim in Sowie Mountains (Sudety Mts.)
W pracy przestawiono stan zachowania z roku 1996 i 2005 reliktów dawnych robót górniczych w okolicach Zagórza Śląskiego. Stan zachowania większości badanych obiektów górniczych nie został znacznie zmieniony. Zachowane wyrobiska podziemne (sztolnia w Bystrzycy Górnej i w Walimiu) zostały zabezpieczone i przygotowane do celów turystycznych. Część śladów robót górniczych w rejonie nieistniejącej wsi Schlesierthale (hałda skały płonnej pochodząca co najmniej z końca XVIII w.) została zniszczona, podczas budowy drogi i parkingu leśnego.
EN
The paper presents the preservation state of mining works relics from the year 1996 and 2005 in Zagórze Śląskie region. Most of these relics hasn't been changed much. Well preserved adits in Bystrzyca Górna and Walim have been secured and prepeared for visiting. Part of these old mining works in the area of unexisting village Schlesierthale (the dump of waste rock from the end of 18th century) have been ruined during constructing works of forest road and parking.
The paper presents the measurement results of monthly average concentrations of 222Rn and mo-mentary concentration values of its decay products, as well as the potential energy of their alpha radiation in the air of the underground tourist route in Walim. It has been found out that radon con-centration in the air of the adits and halls that are open to the public is low and in the measuring period (from October 1995 to January 1997) it averaged 0,094 kBq/m(3). It has been also observed that there was no significant spatial variability of radon concentration, and no distinct seasonal fluc-tuation has been noticed, either. Nevertheless, the concentrations in particular months varied by up to 75% of the average. Except for this, it has been discovered that only occasionally conditions fa-vourable for radon accumulation can occur in some places. The factors disadvantageous for the ac-cumulation of radon inside the underground workings are rather low concentration of the parent nuclide (226Ra) in the rocks, with amounts to 43š2 Bq/kg, and intensive natural ventilation A similar behaviour is characteristic of radon decay products, whose concentrations in the air of the underground tourist route in Walim are even lower. The estimated coefficient F of the radioactive equilibrium between radon and its decay products is of the order of 0,1-0,2 and it is close to the values registered in underground coalmines in Poland. Besides, the values of the potential energy of alpha radiation from radon decay products are by an order of magnitude lower than the boundary value accepted for so-called inspection level in underground mines in Poland. The obtained examination results prove that in the case of the underground tourist route in Walim you cannot speak about any radiation hazards neither for the visitors nor the employees showing them around the object.
PL
W pracy przedstawiono wyniki pomiarów średnich miesięcznych stężeń 222Rn oraz chwilowe wartości stężeń produktów jego rozpadu i energii potencjalnej ich promieniowania alfa w powietrzu podziemnej trasy turystycznej w Walimiu. Stwierdzono, że stężenie radonu w powietrzu udostępnionych do zwiedzania sztolni i hal jest niskie i w okresie badań (od października 1995 do stycznia 1997 roku) wyniosło średni 0,094 kBq/m(3). Stwierdzono brak istotnego przestrzennego zróżnicowania stężeń radonu, a także brak wyraźnych wahań sezonowych. Niemniej jednak stężenia w poszczególnych miesiącach różniły się do 75% od wartości średniej. Ponadto okazało się, że jedynie sporadycznie i tylko w wybranych punktach mogą zaistnieć warunki sprzyjające gromadzeniu się tego gazu. Kumulacji radonu wewnątrz wyrobisk nie sprzyja niezbyt wysokie stężenie nuklidu macierzystego (226Ra) w skałach, które wynosi 43š2 Bq/kg oraz intensywna, naturalna wentylacja. Podobnie do radonu zachowują się także produkty jego rozpadu, przy czym ich stężenia w powie-trzu podziemnej trasy turystycznej w Walimiu są jeszcze niższe. Oszacowany współczynnik rów-nowagi promieniotwórczej F między radonem a produktami jego rozpadu wynosi 0,1 - 0,2 i jest zbliżony do wartości obserwowanych w podziemnych kopalniach węgla kamiennego w Polsce. Również wartości energii potencjalnej promieniowania alfa od produktów rozpadu radonu są o rząd wielkości niższe niż wartość graniczna przyjęta dla tzw. Poziomu inspekcyjnego w kopalniach pod-ziemnych w Polsce. Uzyskane wyniki badań świadczą o tym, że w podziemnej trasie turystycznej w Walimiu nie można mówić o jakimkolwiek zagrożeniu promieniowaniem zarówno turystów zwiedzających ten obiekt, jak i pracowników oprowadzających wycieczki.
Unconventional micropalaeontological methods have been employed in order to examine calcareous-silicic rocks and intercalations of crystalline limestones from 7 localities of "diabasic amphibolites"* in the gneissic Góry Sowie Block. Very poorly preserved microflora and relicts of skeletal fauna, i.e. fragments of radiolarians, calcareous shells of Hyolithes, problematic conoidal forms and minut ?brachiopod shells have been found for the first time in the investigated rocks. A few specimens belonging to Archaeogastropoda, Ostracoda and ?Vermes have been identified, too. The microfossil assemblage contains also problematic taxa. The discovery of microfossils including skeletal fauna in crystalline limestones (marbles) enclosed in "schistose diabasic amphibolites" of the Góry Sowie Block has an outstanding stratigraphical importance. It is possible now to accept that the rocks are undoubtedly younger than Precambrian. The most probable age would be Cambrian. There have been over 10 isotopic datings reported for the Góry Sowie Mts. Various methods have been used and different minerals examined. Most of the ages fall within the Ordovician. There are also rather extreme results pointing to the Proterozoic and Devonian, and even to the Early Carboniferous.
PL
Przy zastosowaniu nowych, niekonwekcjonalnych metod mikropaleontologicznych, udało się znaleźć relikty organiczne dokumentujące nowe "repery" stratygraficzne. Korzystając z nabytego doświadczenia, zbadano wtrącenia węglanowe w niektórych "amfibolitach diabazowych". Według I. Finckha (1925) protolitem dla nich były tufy diabazowe bogate w węglany oraz tufy wapiennne. W późniejszej literaturze (K. Smulikowski, 1952; A.Polański, 1955; T. Morawski, 1973) nie neguje się wulkanicznego pochodzenia, lecz wyraża się prawdopodobieństwo, że protolitem tych amfibolitów mogły być wkładki dolomityczno-margliste w pierwotnym osadzie. W wyniku przeprowadzonych badań udało się w siedmiu miejscach znaleźć we wtrąceniach węglanowych tkwiących w "amfibolitach diabazowych" mikroskopowej wielkości fragmenty flory i fauny, którą zestawiono tabelarycznie i udokumentowano fotograficznie, podając "czas geologiczny" pojawienia się poszczególnych grup. Zacytowano również literaturę, na podstawie której dokonano oznaczeń. Do mikroflory należą niektóre rodzaje akritarch, uwęglone formy nitkowate oraz relikty glonowych struktur węglanowych, które oznaczono jako Algae indet. Wśród mikroskopowych reliktów fauny widoczne są okazy krzemionkowe, należące do radiolarii. Rzeźba zewnętrzna zbliża niektóre z nich do Liosphaeridae, inne do ?Polyentactiniinae czy ?Plegmosphaerinae, lub do rodzaju ?Astroentactinia. Są też w tym zespole formy podobne do rodzaju ?Ulcurtdia lub do igieł bliżej nieokreślonych rodzajów radiolarii. Trudne do oznaczenia formy wydzielono jako ?Radiolaria indet. Liczne i bardziej zróżnicowane są hiolity. Można było wśród nich dostrzec podobieństwo do niektórych rodzajów z Circothecidae, Allathecidae i Anabaritidae. Razem z nimi występują podobne okazy węglanowe, zbliżona do niektórych rodzajów z Hyolithellidae (rząd Hyolithelminthes) oraz z Lapworthellidae (rząd Tommotiida). Małe okruchy muszli wydzielono jako Hyolitha indet. Są tu również owalne lub subtrygonalne formy węglanowe, zbliżone do wieczek niektórych hiolitów. Trudne do oznaczenia były również rureczkowate formy Cambroclavitidae, a także okazy należące, być może, do ?Polychaeta oraz do protokonodontów. Znaleziono też bardzo małe okazy owalne lub subtrygonalne "?mikroramienionogów" zbliżonych do ?Obolidae, a inne do ?Kutorginidae. Niektóre oznaczono jako Brachiopoda indet. Są też okazy porównywalne z Archaeogastropoda, z niektórymi rodzajami Ostracoda i ?Vermes. Nie brak tu również mikroproblematyków. W dawniejszej literaturze (E. Kalkowsky, 1878; E. Dathe,1902), a także i w powojennej (K. Smulikowski,1952; H. Teisseyre,1957; W. Grocholski, 1967 i in.) sądzono, że blok Gór Sowich jest zbudowany z gnejsów i migmatytów archaicznych. Później okazało się, że niektóre paragnejsy zawierają mikroflorę górnego ryfeju (T. Gunia, 1981a, b, 1984). Na temat ortoamfibolitów istnieje obecnie obszerna literatura petrologiczna (J. A. Winchester i in.,1998), natomiast paraamfibolity takiego opracowania jeszcze nie mają. Z dotychczasowych badań petrologicznych gnejsów i migmatytów bloku sowiogórskiego (R. Kryza, 1981) wynika, że ich protolitem były morskie serie fliszowate. Można przyjąć, że w nich występowały najprawdopodobniej tufy skał wylewnych (zasadowych) bogate w węglan wapnia lub tufity wapienne (sensu L. Finckh, 1925), lub też wkładki skał marglisto-dolomitycznych (sensu K. Smulikowski, 1952 i in.). Stan badań biostratygraficznych na bloku sowiogórskim można by przedstawić następująco: miąższe (oceniane na kilka tysięcy metrów) morskie osady fliszowate i związane z nimi tufy czy tufity (bogate w węglany) skał zasadowych (typu bazaltów) lub zawierające wkładki dolomityczno-margliste powstawały w przedziale wieku górny ryfej-kambr. Ich metamorfoza mogła nastąpić po kambrze, a zakończyć się przed górnym dewonem. Sedymentacja osadów najniższego górnego dewonu (dolny i środkowy fran) w części odbywała się już na zmetamorfizowanym podłożu jakiegoś ówczesnego, bliżej nieznanego, obszaru "prasowiogórskiego". O transporcie z tego obszaru świadczą m.in. otoczaki wapieni z fauną najniższych ogniw górnego dewonu (T. Gunia, 1962), występujące razem z otoczakami skał metamorficznych, w tym gnejsów sowiogórskich (T. Gunia, 1962; S. Porębski,1981) znane z dolnofameńskich zlepieńców sąsiedniego obszaru depresji Świebodzic. Porównawczym zagadnieniem jest "czasowa" (w sensie biostratygraficznym) zbieżność między kambryjskim wiekiem wapieni krystalicznych w "amfibolitach diabazowych" na bloku sowiogórskim a takim samym wiekiem większych wystąpień marmurów związanych z amfibolitami i łupkami amflbolitowymi innej części Sudetów, a mianowicie metamorfiku Lądka-Śnieżnika (T. Gunia, 1997a, b), Dotychczasowe datowania wieku izotopowego Gór Sowich w zależności od autorów, metody badań i wybranych minerałów nie przyniosły rozstrzygających wyjaśnień. Oznaczony wiek waha się od górnego proterozoiku, poprzez starszy paleozoik i obejmuje też dewon środkowy i górny, a nawet dolny karbon (patrz tabela w pracy Z. Cymermana, 1998).
In the light various data, the Góry Sowie metamorphic complex (GSMC) area should be considered to represent a thrust-nappe fragment of the Góry Sowie Terrane (GST) preserved within the Sudetic mosaic-like structure. Distinct structural-metamorphic history of the GSMC in comparison to the adjacent Saxothuringian and Moldanubian metamorphic areas (terranes) suggest that described complex is a detached fragment of the GST. The GSMC is the only area in the Sudetes with Caledonian deformations which are documented radiometrically. The oldest detrital zircons that have been recognized so far from the Sudetic metamorphic complexes, are documented by isotopic dating of the GSMC. They ara of the Early Proterozoic or even Archean ages. The zircons may have come from a part of Baltica. The GSMC is herein considered to be a detached thrust-nappe relict of a Caledonian magmatic arc (GSA) thrusted into the northeastern periphery of the Bohemian massif. This arc developed on the southwestern margin of Baltica (recent geographical reference). During the Caledonian orogeny (Late Ordovician/Early Silurian), the GST was amalgamated with the East Avalonia Terrane, and the closure of the Tornquist Ocean took place. Later on, during the Variscan orogeny (Late Devonian), a fragment of the GST i.e. GSMC, was thrusted towards SSW over an obducted, also towards SSW, ophiolitic dismembered fragments derived from the Tornquist Ocean. Almost a 20 years old suggestion expressed by Prof. J.Znosko that the GSMC is underlain by ophiolitic rocks is still valid. The GSMC itself conceived as a SW fragment of a Caledonian terrane (GST) may point out that the Caledonian orogenic belt does occur in central and southern Poland.
PL
Już w 1981 r. J.Znosko doszedł do wniosku, że metamorfik sowiogórski (MS) jest podścielony w znacznej części przez skorupę oceaniczną. Było to jedno z najważniejszych spostrzeżeń dotyczących budowy geologicznej Sudetów. Od tego czasu pojawiły się różne modele ewolucji całych Sudetów lub ich części. Powstawały ona na podstawie napływu nowych danych. Celem artykułu jest krytyczna analiza wszystkich nowych danych z MS, często bardzo specjalistycznych. Ich analiza prowadzi do wniosku, że MS jest obszarem o kluczowym znaczeniu we wszystkich rozważaniach dotyczących paleozoicznej ewolucji Sudetów i nie tylko. Badania mikropaleontologiczne T.Guni (1981, 1984, 1997) dokumentują w MS osady górnego protezoiku i kambru. W MS brakuje dowodów na neoproterozoiczną (kadomską) skorupe kontynentalną. Oznaczenia izotopowe detrytycznych cyrkonów z MS wskazują na ich staroproterozoicznem a nawet archaiczne pochodzenie. Cyrkony te mogą pochodzic z Baltiki. Wiek magmowego protolitu gnejsów sowiogórskich ustalono na około 473-488 mln lat. Nowe datowania radiometryczne podważają schemat waryscyjskiej, pięciofazowej ewolucji srukturalnej. Obecnie MS jest jedynym obszarem w Sudetach i na terenie całego Masywu Czeskiego, z udokumentowanymi radiometrycznie na cyrkonach deformacjami kaledońskimi. Obecnie zaznacza się tendencja do interpretacji metabazytów z MS jako efektu ryftogenezy skorupy kontynentalnej w dolnym paleozoiku. Jednak większość metabazytów występuje głównie w polu MORB-u diagnostycznych diagramów geochemicznych. Zróżnicowanie geochemiczne metabazytów z MS najprawdopodobniej związane jest z kontaminacją tych skał podczas ich ewolucji tektonometamorficznej i współdziałania procesów heterogenicznej migmatytyzacji i anateksis. Jeszcze większe kontrowersje budzi zagadnienie genezy i środowiska geotektonicznego protolitu dolnoordowickich gnejsów sowiogórskich. Część badaczy uważa, że gnejsy te są produktem magmatyzmu typu łuku magmowego powstałego nad strefą subdukcji. (...) W artykule wskazano także na trudności ustalenia jednoznacznego schematu rozwoju strukturalnego MS. Między innymi przejścia od metateksytu do diateksytu oznaczają fundamentalna zmianę właściwości reologicznych deformowanej skorupy litosfery. Jest to jeden z najważniejszych czynników heterogenicznego rozwoju struktur tektonicznych, które mogą być zinterpretowane jako wynik odrębnych faz deformacji także na obszarze MS. Dane kinematyczne z MS są najbardziej czytelne tylko S części Gór Sowich, gdzie występują pasma oczkowych ortognejsów. Badania kinematyczne wskazują tam na przemieszczanie typu nasunięciowo-przesuwczego z przemieszczaniem wyżejległych domen strukturalnych ku SW i S. Część danych kinematycznych wskazuje także na lewoskrętne przemieszcanie typu przesuwczego. Na całym pozostałym obszarze MS trudno jest rozpoznać wskaźniki kinematyczne. Wynika to z silnej migmatytyzacji i homofanizacji skał MS.(...) Po analizie różnych danych wydaje się zasadne przyjęcie, że ś powinien być uznany za terran, którego mały fragment zachował się jedynie w waryscyjskiej mozaice sudeckiej. W odtworzeniu historii akrecji terranu sowiogórskiego kluczowe znaczenie ma jego przedakrecyjna pozycja. Prawdopodobnie znaczna jgo część znajduje się pod grubą pokrywą skał osadowych Polski centralnej i południowej. Za uznaniem MS za terran przemawia głownie jego historia tektoniczna i metamorficzna, odrębna od historii innych kompleksów metamorficznych Sudetów. Terran sowiogórski (sensu stricte) można wstępnie uznać za relikt większego kaledońskiego łuku magmowego (łuku perybałtyckiego). Łuk ten rozwijał się na SW obrzeżeniu Baltiki. Dlatego też SW część Baltiki podczas dolnego paleozoiku mogła być aktywnym brzegiem, zbliżonym do typu zachodniopacyficznego. Podczas orogenezy kaledońskiej (takońskiej) w okresie górny ordowik/dolny sylur doszło do akrecji terranu sowiogórskiego (sensu lato) z terranem wschodniej Avalonii i zamknięcia oceanu Tornquista. Prawdopodobnym wynikiem tej akrecji były wielkoskalowe procesy nasunięciowe, z rozległym transportem tektonicznym różnych pod względem kształtu i wielkości płyt (łusek) głębszego podłoża w obrębie stref nasunięciowych. Następnie podczas orogenezy akadyjskiej (starowaryscyjskiej) w środkowej i górnej części skorupy litosfery doszło do nasunięcia ku SSW fragmentu terranu sowiogórskiego (sensu stricte) na obdukowany również ku S fragment sekwencji ofiolitowej będącej reliktem po oceanie Tornquista. Do obdukcji skorupy oceanicznej (terran środkowosudecki) z nasuniętym fragmentem terranu sowiogórskiego doszło w czasie orogenezy starowaryscyjskiej w Sudetach (fazy bretońskie). Być może w przypadku terranu sowiogórskiego orogeneza takońska i akadyjska nie reprezentują oddzielnych zjawisk tektonicznych, ale progresywną, ciągłą historię deformacji migracji i skośnej konwergencji. Regionalna, postkolizyjna, głównie wizeńska ekstensja w Sudetach spowodowała szybką ekshumację terranu sowiogórskiego z synchronicznym rozwojem lokalnych rowów tektonicznych wypełnionych osadami kulmowymi.
JavaScript jest wyłączony w Twojej przeglądarce internetowej. Włącz go, a następnie odśwież stronę, aby móc w pełni z niej korzystać.