Trudno wyobrazić sobie funkcjonowanie polskich aglomeracji bez zaawansowanych systemów sterowania ruchem. Bez nich gigantyczne korki zamieniłyby się we wręcz monstrualne.
W artykule opisano cyfrowy symulator ruchu ulicznego na skrzyżowaniu o ruchu okrężnym umożliwiający sterowanie parametrami funkcjonowania sygnalizacji świetlnej i analizę wpływu tych parametrów na przepustowość skrzyżowania. Odwzorowuje on rzeczywiste skrzyżowa nie z uwzględnieniem zmierzonego natężenia ruchu. Wykonano go w języku programowania C++ z użyciem biblioteki SFML. Przeprowadzone testy potwierdzają jego dużą dokładność i możliwość praktycznego wykorzystania.
EN
The article describes a digital traffic simulator at a circular intersection that allows controlling the parameters of traffic lights and analyzing the impact of these parameters on the throughput of the intersection. It reproduces the real intersection taking into account the measured traffic in tensity. It was made in the C++ programming language using the SFML library. The tests carried out confirm its high accuracy and possibility of prac tical use.
Jest to ostatnia z trzech części artykułu, poświęcona tematyce prawidłowości zarządzania ruchem na drogach z uwzględnieniem sygnalizacji świetlnej. Zawiera ona prezentację i komentarz do wyników badań stosowania sygnałów nadawanych przez sygnalizatory S-2. Ponadto scharakteryzowano w niej problem prawidłowości lokalizowania w przestrzeni wlotu (planu sytuacyjnego na drodze) sygnalizatorów nadających sygnał dopuszczający skręcanie w kierunku wskazanym strzałką. Skomentowano również konflikt wynikający z definicji „obszaru skrzyżowania” w kontekście sterowania ruchem drogowym oraz możliwość stosowania sygnalizacji świetlnej na skrzyżowaniach, na których jeden z wlotów stanowi wlot drogi niepublicznej. Podsumowanie stanowią konkluzje autorów w kontekście wszystkich części artykułu wraz z zaleceniami dokonania zmian w ustawie Prawo o ruchu drogowym oraz wynikających z niej akt wykonawczych.
EN
This is the last of a three-part article devoted to the correctness of signal-controlled road traffic management. This part contains a presentation and commentary on the results of research on the use of signals transmitted by S-2 traffic light devices. In addition, the problem of correct location in the approach (situational plan on the road) of the signals transmitting the green arrow signal is characterized. The conflict resulting from the definition of the “intersection area” in the context of road traffic control and the possibility of using traffic lights at intersections where one of the approaches is the inlet to a private road is also commented on. The summary is the authors' conclusions considering all the parts of the article, along with recommendations for amendments to the Act on Road Traffic and implementing executive acts resulting thereof.
The article describes proposed changes to the regulations concerning the technical specifications for road traffic signaling. It outlines the history of amendments to the existing regulations and then presents the results of work conducted by the Board operating within the General Directorate for National Roads and Motorways (GDDKiA) during 2021-2022. The article presents proposed changes in the definitions and technical requirements for traffic signal devices. Subsequently, it presented the principles of using signal heads, proposed changes in traffic control methods, and proposed postulates regarding further legislative work.
PL
W artykule opisano propozycje zmian w warunkach technicznych dotyczących drogowej sygnalizacji świetlnej. Opisano historię zmian w obowiązujących przepisach, a następnie przedstawiono wyniki prac Forum działającego w ramach GDDKiA w latach 2021-2022. Przedstawiono postulowane zmiany w zakresie definicji oraz wymagań technicznych dotyczących urządzeń sygnalizacji świetlnej. Ponadto zaprezentowano zasady stosowania sygnalizatorów, proponowane zmiany sposobu sterowania ruchem, jak również postulaty dotyczące dalszych prac legislacyjnych.
Artykuł dotyczy roli sygnalizacji świetlnej w projektach tymczasowej organizacji ruchu podczas prac drogowych. Opisano w nim proces projektowania organizacji ruchu oraz zwrócono uwagę na kwestię dostosowania sygnalizacji do warunków ruchowych i uzyskania opinii różnych organów przed zatwierdzeniem planu. Autor podkreśla konieczność stosowania sygnalizacji świetlnej na zwężonych odcinkach dróg i omawia miary ruchu oraz kryteria oceny warunków ruchu.
EN
Traffic lights in temporary traffic organisation projects The article concerns the role of traffic lights in temporary traffic organisation projects during road works. It describes the process of designing traffic organisation, paying attention to adapting traffic signals to traffic conditions and obtaining opinions from various authorities before approving the plan. The author emphasizes the need to use traffic lights on narrowed road sections and discusses traffic measures and criteria for assessing traffic conditions.
Tekst opisuje proces doboru optymalnego cyklu sygnalizacji świetlnej na wąskim fragmencie drogi, skupiając się na analizie danych dotyczących ruchu i geometrii drogi. Przeprowadzane obliczenia uwzględniają różnorodne czynniki wpływające na czas sygnałów zielonych i międzyzielonych. W artykule przedstawiono też schemat ideowy oraz podstawowe oznaczenia, wraz z założeniami wyjściowymi. Analiza wyników dla przyjętego cyklu sygnalizacji oraz cyklu optymalnego obejmuje miary ruchu, takie jak straty czasu i długość kolejek pojazdów.
Living in large cities is prone to adverse environmental impacts including air pollution. Increased vehicle traffic generates congestion as some road infrastructure such as intersections, including signalised ones, have limited capacity. When congestion exceeds capacity, vehicle queues occur and their presence increases delays and generates more harmful exhaust fumes. Travel costs also increase. Studies show that adverse weather conditions negatively affect drivers’ behaviour, who become more cautious and slower to exit intersections during the green signal. Such behaviour further reduces lane capacity, increasing congestion relative to similar level of demand flow on days with favourable weather (sunny and cloudy days, no rain). The paper will demonstrate the impact of weather conditions on lane capacity and traffic performance on signalised through lanes. Worse traffic performance on days with prolonged rainfall or snowfall contributes to increased travel costs and air pollution, as will also be demonstrated in the paper.
PL
Życie w dużych miastach narażone jest na niekorzystne oddziaływania środowiskowe w tym zanieczyszczenie powietrza. Wzmożony ruch pojazdów generuje stany zatłoczenia, gdyż niektóre elementy infrastruktury drogowej takie jak skrzyżowania w tym z sygnalizacją świetlną mają ograniczoną przepustowość. Gdy natężenie przekracza przepustowość pojawiają się kolejki pojazdów, a ich obecność zwiększa straty czasu i generuje zwiększone wydzielanie się spalin, które są szkodliwe dla zdrowia. Rosną również koszty podróży. Badania wykazują, że wpływ niekorzystnych warunków pogodowych wpływa negatywnie na zachowania kierujących pojazdami, którzy ostrożniej i wolniej zjeżdżają ze skrzyżowania w czasie trwania sygnału zielonego. Takie zachowania dodatkowo zmniejszają przepustowości pasów ruchu, a tym samym zwiększają zjawisko kongestii przy podobnym poziomie natężenia dopływającego obecnego w dniach ze sprzyjającą pogodą (dni słoneczne i poch-murne, bez opadów). W artykule ukazany zostanie wpływ warunków pogodowych na przepustowość pasów ruchu oraz warunki ruchu pojazdów na pasach z relacją na wprost sterowanych sygnalizacją świetlną. Gorsze warunki ruchu w dni z długotrwałymi opadami deszczu (albo śniegu) przyczyniają się do wzrostu kosztów podróży oraz zanieczyszczeń powietrza, co zostanie wykazane w artykule.
W tej części artykułu autorzy skupiają uwagę na zagadnieniach formalno-prawnych, związanych z projektowaniem sygnalizacji świetlnej na drogach i skrzyżowaniach w naszym kraju. Syntetycznie ujęto charakterystykę niezbędnej zawartości projektu organizacji ruchu z sygnalizacją świetlną, zatwierdzanego przez właściwy organ zarządzający ruchem na drodze. Opisano też historyczny rys wytycznych wdrażania sygnału dopuszczającego skręcanie w kierunku wskazanym strzałką. Najważniejszą fragmentem tej części artykułu jest jednak komentarz do obecnie obowiązujących przepisów prawa w zakresie dopuszczalności i niedopuszczalności do jednoczesnego zezwolenia na ruch poszczególnych strumieni kolizyjnych – ze szczególnym uwzględnieniem strumieni pojazdów sterowanych sygnalizatorem S-2. Komentarz zawiera osobne odniesienia do stanu prawnego z pierwotnej wersji wymogów stawianych w 2004 oraz z nowelizacji przepisów z 2008 i 2015 roku. W opinii autorów, opisy te stanowią kluczowe kwestie objaśniające złożoność problemu zarówno dla projektantów, opiniodawców i zatwierdzających organizację ruchu z sygnalizacją świetlną. Starano się wytłumaczyć w sposób wyczerpujący wszystkie możliwe sytuacje, ponieważ w kraju ma miejsce obecnie niejednolite stosowanie faz sygnalizacyjnych na skrzyżowaniach oraz odmienne stanowiska w kwestii interpretacji prawidłowego stosowania sygnału "zielonej strzałki". Wyniki badań w tym zakresie zawarte zostały w części trzeciej artykułu.
EN
In this part of the article, the authors focus their attention on the formal and legal issues related to the design of traffic signals on roads and intersections in Poland. A synthesis of the characteristics of the necessary content of the design of traffic organization with traffic lights, approved by the competent authority managing traffic on the road is given. A historical outline of the guidelines for the implementation of the signal allowing turning in the direction indicated by the green arrow is provided. The most important aspect of this part of the article is a commentary on the current legal provisions regarding the permissibility and inadmissibility of allowing simultaneous movement of individual collision streams – with particular emphasis on vehicle streams controlled by the S-2 traffic signal. The commentary includes separate references to the legal status from the original version of the requirements made in 2004 and from the 2008 and 2015 amendments to the regulations. In the authors’ opinion, these descriptions provide key points explaining the complexity of the problem for designers, reviewers, and approvers of signals controlled traffic organization. An effort has been made to explain comprehensively all possible situations since there is currently a non-uniform application of signal phases at intersections and different opinions on the questions of interpreting the correct application of the "green arrow" signal. The results of the study in this regard are included in part III of the article.
Artykuł poświęcony jest tematyce sterowania ruchem drogowym w kontekście prawidłowego projektowania, opiniowania i zatwierdzania organizacji ruchu drogowego, w tym ze szczególnym uwzględnieniem zasad i praktyk bezpieczeństwa użytkowników infrastruktury drogowej. Dogłębnie objaśniane są w nim aspekty formalno-prawne, wywodzące się z podstawowych przepisów ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz aktów wykonawczych do tej ustawy. Zarówno projektanci, jak i organy zarządzające ruchem, mają duży dylemat interpretacyjny wielu układów faz sygnalizacyjnych. Świadczą o tym wyniki badań – aż 71% z poddanych analizie skrzyżowań zawierała błędy w zakresie stosowania sygnału dopuszczającego skręcanie w kierunku wskazanym strzałką. W artykule objaśniono możliwości stosowania poszczególnych sygnałów świetlnych na drogach, w szczególności problematykę związaną z tzw. „zieloną strzałką”. Wnikliwie scharakteryzowano mankamenty interpretacyjne dotyczące sterowania ruchem środków publicznego transportu zbiorowego, sterowania ruchem na przejściach dla pieszych oraz w „obszarze skrzyżowania”, w tym z wlotem drogi niepublicznej. Artykuł został podzielony na trzy części. Pierwsza z nich poświęcona jest podstawom prawnym sterowania ruchem drogowym w kraju, oraz charakterystyce zasad poruszania się uczestników ruchu drogowego w okresie kierowania ruchem za pomocą sygnalizacji świetlnej. Trzyczęściowy artykuł, jako całość, zwieńczą konkluzje autorów, które znajdą się w ostatniej jego części, wraz z zaleceniami zmian w ustawie Prawo o ruchu drogowym oraz aktów wykonawczych.
EN
The paper is devoted to the issue of signal traffic control in the context of proper design, opinion, and approval of traffic organization, focusing on the safety principles and practices of road users. Formal and legal aspects derived from the basic provisions of the Act on Road Traffic and its executive acts are explained in depth. Both designers and traffic management authorities have a major dilemma about the interpretation of many signal phase systems. This is confirmed by the results of a study - as many as 71% of the analyzed intersections contained errors in the application of the signal allowing turning in the direction indicated by the “green arrow”. In the paper the possibilities of using individual traffic signals on roads and intersections, and the problems associated with the so-called “green arrow” in particular are explained. Interpretative shortcomings regarding the traffic control of public transport means, traffic control at pedestrian crossings and in the “intersection areas”, including the entrance of a non-public road are thoroughly characterized. The paper is divided into three parts. The first one is devoted to the legal basis of signal traffic control in Poland, and description of the rules of traffic participants’ movement in the conditions of traffic controlled by traffic lights. The three-part paper, as a whole, will be crowned by the authors' conclusions in the final part, along with recommendations for amendments to the Act on Road Traffic and executive acts.
W artykule przedstawiono kwestie bezpieczeństwa ruchu drogowego w kontekście sygnalizacji świetlnej. Omówiono statystyki zdarzeń w ruchu kierowanym sygnalizacją świetlną, a także poruszono kwestie teorii audytu BRD obiektów z sygnalizacją. W drugiej części scharakteryzowane zostaną przykłady praktyki ocen BRD skrzyżowań o ruchu kierowanym drogowymi sygnałami świetlnymi.
EN
The article presents the issues of road traffic safety in the context of traffic lights. The statistics of incidents in traffic controlled by traffic lights are discussed, as well as the issues of the theory of road traffic safety audit of objects with traffic lights.
W artykule przedstawiono kwestie bezpieczeństwa ruchu drogowego w kontekście sygnalizacji świetlnej. Przytoczono również przykłady analizy BRD programu sygnalizacji i wybrane przykłady praktyki oceny BRD.
EN
The article presents the issues of road traffic safety in the context of traffic lights. Examples of road traffic safety analysis of the traffic lights programme are also included, as well as selected examples of road traffic safety assessment practice.
1663 interwencji związanych z oświetleniem, w tym m.in. 130 wymienionych lub wyprostowanych słupów oświetleniowych, naprawione lub wymienione oprawy oświetleniowe, naprawy uszkodzonych kabli energetycznych, 22 naprawione lub wymienione szafki oświetleniowe. Zmodernizowana i rozbudowana sygnalizacja świetlna w 9 lokalizacjach, naprawione sygnalizacje świetlne (1389 – liczba interwencji związanej z naprawą sygnalizacji od zwarcia w okablowaniu do wymiany masztu, żarówki). Do tego zainstalowanych 300 kompletów iluminacji świątecznych. To wycinek z działań, jakie w 2020 r. Gdański Zarząd Dróg i Zieleni podejmował w zakresie utrzymania oświetlenia ulicznego i sygnalizacji świetlnej.
The article describes the problem of incorrect U-turns at intersections with traffic lights. Statistical data on road incidents related to U-turns are presented. Then, the international, Polish and foreign regulations concerning u-turning at intersections with traffic lights were analysed. The situations in which U-turns are allowed or prohibited are presented. The differences in design rules for junctions with U-turns in different countries have been taken into account. A literature review was also carried out that outlined various current U-turns around the world, including the design of turning places, the location of turning points, road safety when turning, and the impact of U-turns on traffic conditions. The further part of the article presents the results of field tests of the U-turn at 6 intersections located in Warsaw. The research was conducted by video observation. The results were broken down by age, gender, place of registration of the vehicle, type of vehicle, and the effect of incorrect turning. Data on road incidents at the examined intersections were also analysed. Data from the database kept by the Police were compared with the measurement data. A regression analysis was performed between the types of recorded incorrect manoeuvres and the number of accidents at the intersection. The results of statistical analysis carried out do not indicate the existence of a relationship between the number of identified incorrect U-turns and the number of road incidents at intersections. Based on the research, it was found that the phenomenon of incorrect U-turns at intersections with traffic lights is common, and the use of directional (protected) signals does not eliminate this phenomenon. The conclusions indicate practical solutions to reduce the number of illegally U-turning vehicles. The recommended actions are related to the stage of shaping the road network, designing the road geometry and organizing traffic and traffic lights, and auditing road safety, as well as the stage of road operation.
Red-light running at intersections is a common problem that may have severe consequences for traffic safety. The present paper investigates driver behavior in dilemma zones in Polish conditions. Based on the empirical research conducted at 25 urban and rural signalized intersections, type II dilemma zone boundaries were determined. In this study, generalized linear regression models were used to fit the probability of stopping to explanatory variables. Seeing as the dependent variable is dichotomous (stop/go), binary logistic regression was used for predicting the probability of the outcome based on the values of continuous or categorical predictor variables. The results show that factors which have a statistically significant effect on drivers’ propensity to stop include: vehicle type, the geometry of the intersection, location of signal heads and platooning on the approach to the stop line. Type-II dilemma zone boundaries are situated at the following distance: the beginning from 1.9 s to 2.4 s, and end from 5.0 to 5.9 s (on average 2.2 ÷ 5.4 s) from the stop line.
PL
Sygnalizacja świetlna jest popularnym i skutecznym środkiem poprawy bezpieczeństwa ruchu na skrzyżowaniach. Wypadki na skrzyżowaniach tego typu często mają za przyczynę wjazd pojazdu na tarczę w trakcie sygnału czerwonego. W kraju udział wjazdów na sygnale czerwonym jako przyczyna wypadku na skrzyżowaniach z sygnalizacją wynosi ok. 20%, co oznacza przeciętnie 450 wypadków rocznie spowodowanych niedostosowaniem się kierujących do sygnałów świetlnych (ok. 620 ofiar na rok). Innym typem zdarzeń przypisywanych sygnalizacji świetlnej jest najechanie na tył pojazdu, które powstaje w sytuacji, gdy pojazd poprzedzający decyduje się na zatrzymanie w reakcji na zakończenie fazy ruchu, a podążający za nim nie zareaguje, bądź zareaguje zbyt późno. Najechanie na tył poprzednika jest najczęstszym rodzajem wypadku, stanowiąc od 25% do 40% zdarzeń na skrzyżowaniach z sygnalizacją. Wymienione zdarzenia są związane głównie z okresem zmian sygnałów świetlnych (zielony - żółty). Kierujący zbliżający się do skrzyżowania podejmują decyzję, czy zatrzymać się, czy kontynuować jazdę przez skrzyżowanie. Kierujący znajdujący się zbyt blisko skrzyżowania decydując się na gwałtowne hamowanie, powodują ryzyko zderzenia tylnego, natomiast kierujący znajdujący się w znacznej odległości od linii zatrzymania kontynuując przejazd ryzykują zderzenie boczne na tarczy skrzyżowania. Zjawisko to określane mianem strefy dylematu może być opisane w ujęciu kinematycznym (strefa dylematu I rodzaju - występuje gdy droga hamowania jest dłuższa niż droga jaką może przebyć pojazd w czasie sygnału żółtego) lub probabilistycznym (strefa dylematu II rodzaju - oznacza odcinek na wlocie, na którym nie można jednoznacznie przewidzieć decyzji kierującego w reakcji na zakończenie sygnału zielonego). Głównymi celami badań opisanych w niniejszym artykule są wyznaczenie lokalizacji strefy dylematu w ujęciu probabilistycznym, w tym określenie zachowań kierujących zbliżających się do skrzyżowania w momencie zakończenia nadawania sygnału zielonego i ustalenie czynników wpływających na decyzje kierujących przejazd/zatrzymanie ze szczególnym uwzględnieniem cech skrzyżowania i jego otoczenia na podstawie obserwacji rzeczywistych zachowań kierujących.
W kręgu inżynierów ruchu i szerzej – osób zajmujących się ruchem drogowym na co dzień, ogólnie znanym faktem jest możliwość zwiększenia przepustowości na skrzyżowaniach z sygnalizacją świetlną poprzez wydłużenie cyklu sygnalizacji. Metoda ta jednak nie jest zwykle skuteczna w odniesieniu do komunikacji tramwajowej. W artykule omówiono dlaczego tak się dzieje i jakie kroki można podjąć, gdy na skutek awarii sytuacja ruchowa wymusza zwiększenie przepustowości w ruchu tramwajowym.
EN
Traffic engineers or generally - people working with road traffic, it is generally knows that on the intersections with traffic lights the way to increase capacity is extend the signal cycle. However, this method is usually not effective for tram traffic. The article discusses why this phenomenon occurs and what steps can be taken when, as a result of a failure, the situation makes an increase of tram traffic capacity necessary.
Despite the rapid and continuous progress in the construction of vehicles and accompanying improving road infrastructure, the road safety issue remains very serious. Especially, it concerns intersections and road junctions where nearly 30% of road accidents take place. The paper is focused on a new intelligent path displaying suport system to be installed on intersections of complex geometry combined with multiphase traffic lights. It consists of optical projection of two different horizontal signs, i.e. strips designating lanes for the green-light directions and perpendicular blocking lines for the red-light directions.
Urządzenia BRD są stosowane w celu ochrony życia i mienia uczestników ruchu, a także użytkowników terenów przyległych do drogi. W artkule powstałym na podstawie informacji zawartych na stronie internetowej blog.znakowo.pl omówiono rodzaje i zastosowanie poszczególnych urządzeń bezpieczeństwa ruchu drogowego.
18
Dostęp do pełnego tekstu na zewnętrznej witrynie WWW
Artykuł przedstawia zagadnienia stanowiące problemy podczas projektowania drogowej sygnalizacji świetlnej. Mimo wielu zmian przepisów nadal pozostają one niejednoznaczne w przypadku stosowania sygnalizatora S-2. Artykuł prezentuje różne interpretacje oraz uzasadnienia zmian przepisów. Drugim poruszonym zagadnieniem jest stosowanie wyświetlaczy czasu w sygnalizacji świetlnej. Przedstawiono wymagania dotyczące tych urządzeń wynikające z przepisów oraz przeanalizowano problemy związane z ich stosowaniem. Opisano również wymagania dotyczące liczników czasu jako wyrobów budowlanych.
EN
The article presents issues that are a problem during road traffic light signalling design. Despite many legislative changes, they still remain unclear in the scope of application of the right turn on red. The article presents various interpretations and justifications for changes in the regulations. The second issue raised is the use of countdown timers in traffic lights. The requirements of the regulations for these devices are presented and problems related to their application are analysed. It also describes the requirements for timers as construction products.
The article addressed the behaviour of pedestrians at road crossings based on the conducted studies. The introduction includes the discussed restrictions of pedestrian traffic in the city and basic data on pedestrian safety. The article presented the results of research including the behaviour of people at pedestrian crossings. The research included two types of pedestrian crossing: with and without traffic lights. Based on the observations made during the research and comparison of the results presenting the behaviour of pedestrians on both types of crossings, the influence of the traffic lights on behaviour of pedestrians at the road crossings was presented.
PL
W artykule omówiono zachowania pieszych na przejściach przez jezdnię na podstawie przeprowadzonych badań. We wprowadzeniu przedstawiono ograniczenia ruchu pieszego w mieście oraz podstawowe dane dotyczące bezpieczeństwa pieszych. Rozwinięciem obu tych zagadnień są wyniki badań dotyczących zachowania pieszych na przejściach przez jezdnię. Przeprowadzone badania obejmowały dwa rodzaje przejść dla pieszych: z sygnalizacją świetlną i te, na których ruch nie jest przez nią regulowany. Na podstawie obserwacji realizowanych w trakcie badań oraz porównania wyników przedstawiających zachowania pieszych na obu rodzajach przejść przedstawiono wnioski dotyczące wpływu sygnalizacji świetlnej na zachowania pieszych.
Inżynieria ruchu drogowego jest skomplikowaną dziedziną nauki, która podczas projektowania dróg lub organizowania ruchu musi wziąć pod uwagę wiele istotnych czynników. Cały system jest wspomagany przez różnego rodzaju technologie – sygnalizację świetlną, systemy sterowania ruchem, detektory. W referacie podjęto próbę optymalizacji przepustowości wybranego skrzyżowania poprzez modyfikację sygnalizacji świetlnej. W wyniku przeprowadzonych obliczeń można stwierdzić, że nawet niewielka zmiana w funkcjonowaniu sygnalizacji świetlnej jest w stanie w znacznym stopniu poprawić przepustowość skrzyżowania.
EN
Traffic engineering is a complex field of science that has to take into account many important factors when designing roads or organizing traffic. The whole system is supported by various technologies - traffic lights, traffic control systems, detectors. The paper attempts to optimize the capacity of the selected intersection of roads by modifying the traffic lights. As a result of the conduced calculations, it can be concluded that even a small change in the functioning of traffic lights is able to significantly improve the intersection capacity.
JavaScript jest wyłączony w Twojej przeglądarce internetowej. Włącz go, a następnie odśwież stronę, aby móc w pełni z niej korzystać.