XVIII-wieczny zespół mieszkaniowy w Jedlicach jako przykład fryderycjańskiego osadnictwa hutniczego w dolinie rzeki Małej Panwi

• Autorzy: Adamska M. E.

Warianty tytułu

EN

Eighteenth century housing estate in Jedlice as an example of a metallurgic settlement in the valley of the Mala Panew river

• Języki publikacji: PL

Abstrakty

PL

Tradycje hutnictwa na Górnym Śląsku sięgają średniowiecza. Jego rozwojowi sprzyjały warunki natural-ne: pokłady rudy żelaznej, m.in. nad rzeką Mała Panew i w okolicach Tarnowskich Gór, obfitość lasów liściastych dostarczających drewna do wytopu rudy oraz energia wodna sieci dopływów Odry. W wiekach XIV i XV istniały na terenie Górnego Śląska prymitywne huty żelaza, tzw. kuźnice, w których wytapiano żelazo w piecach fupkowycń, uformowanych w postaci dołów zasypywanych rudą darniową i węglem drzewnym. Aby osiągnąć potrzebną do wytopu wysoką temperaturę, dmuchano powietrze miechami do napełnionego węglem drzewnym i rudą pieca. W wieku XVI znaczna liczba kuźnic powstała również nad rzeką Małą Panwią [6, s. 3], [10]. Kolejny etap rozwoju hutnictwa na tym terenie nastąpił w XVIII w., wraz z wynalezieniem nowego typu pieca, tzw. "wysokiego pieca", umożliwiającego osiąganie wyższej temperatury i większej wydajności wytopu. Z chwilą włączenia terenów Śląska w obręb monarchii pruskiej, w 1742 r. Fryderyk II zapoczątkował program rozbudowy hutnictwa górnośląskiego. Realizatorzy tego programu pod nowe inwestycje wybrali m.in. tereny nad Małą Panwią jako korzystne pod względem komunikacyjnym, zasobne w drewno i energię wodną. W roku 1754 powstały pierwsze piece huty Małapa-new, w 1768 r. huta w Krasiejowie, w 1775 r. huta w Jedlicach, w 1780 r. huta Colonna, w 1790 r. huta Vos- Panwi do Odry i wiele innych mniejszych ośrodków (ryc. 1). Na potrzeby hutnictwa zostały również wykorzystane inne dopływy Odry: Budkowiczanka z hutą Zagwiździe, Brzyniczka z hutą Bnyniczką i Chrząstawa z hutą w Dębskiej Kuźni. Zakłady te w swojej historii przeżywały zarówno okresy prosperity i rozwoju, jak i kryzysy związane ze zmienną koniunkturą; mniejsze nie zostały odbudowane po pożarach lub zostały zamknięte jako nierentowne, o przestarzałej technologii. Pod koniec XIX wieku funkcjonowały następujące zakłady: walcownia żelaza w Zawadzkiem, walcownia blachy cynkowej w Jedlicach, walcownia blachy żelaznej w Żędowicach, odlewnie żelaza w Kolonowskiem i Ozimku i huta fryszerska w Fosowskiem. Zespół mieszkaniowy w Jedlicach jest bardzo ciekawym przykładem zarówno architektonicznym, jak i urbanistycznym osadnictwa robotniczego okresu fry-derycjańskiego. Cechą wyróżniającą ten układ jest jego czytelne, geometryczne założenie. Omówione rozwiązania architektoniczne oraz zastosowane materiały: cegła ceramiczna, drewniana więźba i pokrycie dachówką ceramiczną świadczą o solidnym i trwałym realizowaniu zasobów mieszkaniowych dla pracowników huty i osadników przybywających na teren Górnego Śląska. Zauważyć tu można również dbałość o estetykę obiektów, poprzez zastosowanie elementów detalu. To dzięki tym cechom - solidności i trwałości - zespół mie-szkaniowy w Jedlicach jest obecny od ponad dwustu lat w krajobrazie doliny Małej Panwi, niestety, obecnie już jako fragment pierwotnego założenia.

EN

Traditions of metallurgy in the valley of the Mafa Panew river go back to mediaeval times. Leads of bog iron stone, deciduous forests and water energy were favourable to its development. The times of King Frederick II were connected with the programme of intensive development of metallurgy in Upper Silesia. Many iron works, settlements for workers and arriving colonists were built in the valley of the Mala Panew river in the second part of the 18lh century. One of them, a complex of ironworks' buildings and housing estate, designed by Johann Martin Pohlmann, was built in Jedlice on the left bank of the Mala Panew around 1775. It was composed of five houses for workmen, surrounding a circular yard and production buildings located on both sides of the canal based on the Mala Panew river. At present, three buildings of the original complex of five houses still exist. Their exterior is nearly unchanged, with eighteenth century windows, doors and detail, also the scheme of the interior is close to the original. Preserved buildings of former ironworks (presently glass--works) come from the beginning of the 19"> and 20lh centuries, some are connected with contemporary post-war modernization and extension. In 1970 the whole complex was registered in the Opole Province Register of Monuments.

Słowa kluczowe

PL

Jedlice; hutnictwo w dolinie Małej Panwi; zespół mieszkaniowy; osadnictwo hutnicze

EN

Jedlice; metallurgy of the Mala Panew river; residential complex; metallurgical settlement

• Wydawca: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej
• Czasopismo: Architectus
• Rocznik: 2004
• Tom: Nr 1(15)
• Strony: 35--42
• Opis fizyczny: Bibliogr. 11 poz., ryc.

Twórcy

autor

Adamska M. E.

• Wydział Budownictwa Katedry Budownictwa i Architektury ul. Katowicka 48, 45-061 Opole

Bibliografia

• [1] Allgemeines Lexikon der Bildenden Kunstler, Bd XXVII, Lipsk, 1972.
• [2] Feliks A., Rozwój ośrodków przemysłowych oraz osadnictwa w środkowym dorzeczu Małej Panwi, PTTK, Zarząd Wojewódzki w Opolu, Opole 1984.
• [3] Karty informacyjne zabytku przemysłu i techniki: Huta Szkła Jedlice, Wojewódzki Oddział Służby Ochrony Zabytków w Opolu, Opole 1996.
• [4] Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. 7, woj. opolskie, pod red. T. Chrzanowskiego, M. Korneckiego, Instytut Sztuki PAN, Pracownia Inwentaryzacji Zabytków, Warszawa 1957-1960.
• [5] Knie J.G., Alphabetisch, Statistisch, Topographische Übersicht der Dörfen, Städte und Flecken der Provinz Schleisen, Breslau 1845.
• [6] Kowalski Z., Kwak J., Meissner J., Dzieje Huty Małopanew w Ozimku (1754-1979), Instytut Śląski w Opolu, Opole 1980.
• [7] Mientus K., Historia i przyroda gminy Ozimek, Studio Context, Opole 2001.
• [8] Popiołek S. O., Huta Małopanew 1755-1955, Komitet Obchodu Uroczystości 200-Iecia Huty Małopanew w Ozimku, Ozimek 1955.
• [9] Rajman J., Rozwój ośrodków przemysłowych nad Małą Panwią, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1962.
• [10] Roździeński W., Officina ferraria ábo hutá i wárstát z kuźniámi szláchetnego dziełá żeláznego, pod red. R. Pollaka, M. Radwana, S. Rosponda, Ossolineum, Wrocław 1962.
• [11] Triest F., Topographisches Handbuch von Oberschlesien, Breslau 1864.